Հայկական քաղաքակրթութիւնը մերձարեւելեան արդի

քաղաքական զարգացման ենթախորքում

ՄԱՐԻԱՄ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ (mariam.margaryan@paara.am)

ԳԱՐԻԿ ՊՕՂՈՍԵԱՆ (garik.poghosyan2011@gmail.com)

ՆԵՐԱԾՈՒԹԻՒՆ

Ֆրանսիացի գիտնական Դոմինիկ Մոյզին արդի միջազգային յարաբե-րութիւնների ցանցային բազմաչափութիւնը դիտարկում է «զգացմունքների բախման» պրիսմակով[1]։ Ըստ նրա՝ վախի, յոյսի, ստորացման զգացմունք-ները մարդկութեան քաղաքական գործունէութեան շարժիչ ուժեր են։ Ըստ Մոյզիի՝ «Ասիայի որպէս մարտահրաւէր վերելքով եւ արմատականութեան որպէս սպառնալիք ծաւալմամբ Արեւմուտքն այսօր բախւում է իր ինքնու—թեան վերաբերեալ լուրջ հարցերի»[2]: Մանրամասնելով՝ Մոյզին յոյսի մշա-կոյթը ներկայացնում է որպէս «տնտեսական եւ ընկերային» հզօրացում, որի «հիմնական բնակավայրն Արեւելքն է»[3]: Ստորացման մշակոյթը յոյսի հակապատկերն է. «եթէ յոյսը վստահութիւն է, ապա նուաստացումն ան-կարողութիւն է, մի զգացմունք, որ առաջին հերթին բխում է այն զգացո-ղութիւնից, որ դու այլեւս չես վերահսկում քո կեանքը ոչ հաւաքապէս՝ որպէս ժողովուրդ, ազգ կամ կրօնական համայնք, ոչ էլ անհատապէս»[4]: Յատկա-նշական է, որ Մոյզին ստորացման մշակոյթը վերլուծում է իսլամի եւ քրիս-տոնէութեան յարաբերութիւնների ենթախորքում՝ շաղկապելով այն ինչ-պէս Իսրայէլի, այնպէս էլ — իր բնորոշմամբ — արաբական մշակութային անկման հետ։ Համոզուած ենք, որ Մոյզիի այսպիսի մեկնաբանութիւնը լոյս է սփռում քաղաքակրթութիւնների երկխօսութեան միջոցով տեղական քաղաքակրթութիւնների վերածննդի պատկերացումների քաղաքական էութեան հիմնաւորման վրայ։ Որպէս միջազգային յարաբերութիւնների երրորդ անկիւնաքար Մոյզին դիտարկում է վախը՝ այն բնորոշելով որպէս «ինքնութեան ճգնաժամ, որին բախւում է Արեւմուտքը»[5]:

Քաղաքակրթութեան ուսումնասիրման իւրօրինակ ձեւաչափ է առաջար-կում Նիիլ Ֆրգըսընը: Ըստ նրան՝ երկրների գաղափարախօսութիւնն ու տնտեսական ձեռքբերումները նոյնքան կարեւոր են, որքան կենցաղն ու ընկերային-մշակութային բազմաձեւ առնչութիւնները եւ դրանց դերակա-տար «փափուկ ուժը»[6] ։

Քաղաքակրթութիւնը նոր մարտահրաՒԷրների ՈԼՈՐԱՊՏՈՅՏՈՒՄ

Հնարաւո՞ր է արդեօք իմի բերել հայկական քաղաքակրթութեան ո-գեղէնութիւնը աշխարհաքաղաքական սրընթաց իրողութիւնների են-թախորքում։ Եթէ Առնոլդ Թոյնպին նշում էր, որ «առնչակցութիւնների (intercourse) անտիկ ալիքները, որոնցով մշակոյթի կենարար առուն հոսում էր Իրանից դէպի Անատոլիա, վերջին չորսհարիւր տարում փակուեց Օս-մանեան եւ Սէֆեան կայսրութիւնների, ինչպէս նաեւ սուննիների եւ շիանե-րի առանձին տիրոյթների (segregated domain) միջեւ նոր սահմանով»[7], ապա կարո՞ղ ենք արդեօք հայերս, անուշադրութեան մատնել քաղաքակր-թական ներքին ու արտաքին կողմնորոշիչների որոշակիացման անհրա-ժեշտութիւնը։

Անհնար է երեւակայել, որ հայկական քաղաքակրթական ինքնութիւնը դիտարկուի Արեւելք-Արեւմուտք խաչուող ուղիներից հեռու՝ մի կովկասեան անկիւնում։ Հայ մարդու համար խորթ են Արեւելքի վերաբերեալ Արեւմուտ-քի կարծրատիպային պատկերացումները։ Դրա վառ վկաիւթիւններից է Կոստան Զարեանի հաւաստումն առ այն, որ «մահմետական Սպանիան դառնում է աշխարհի մեծագոյն քաղաքակրթական կենտրոններից մէկը… հիմնում են բարձրագոյն դպրոցներ, որ զարկ են տալիս գիտութեան եւ փիլիսոփաիւթեան։ Անապատները ոռոգւում են, երկիրը հարստանում է… Սպանիայի ոգին, նախ ընկճուած, գրեթէ անհետացած, կամաց կամաց արթնանում է»[8]: Զարեանական ընկալումը պատմութիւնը դիտարկում է իր հարահոս զարգացման գործօնների բազմաչափութեան մէջ՝ առանց նա-խապաշարմունքների։ Հայկական քաղաքակրթական միջավայրը բազմա-բովանդակ եւ ներքին հակասութիւններով ու փոխլրացնող կենսաձեւերով հարուստ մերձարեւելեան-հարարեւելաեւրոպական տարածութեան բաղ-կացուցիչ մաս է: Հետեւաբար, հայկական քաղաքակրթութեան՝ արդի մար-տահրաւէրներին արձագանգելու ոգեղէնութիւնը պէտք է դիտարկել հենց այդ տարածութիւնից բխող ազդակների որոշակիութեամբ։ Այս է պատճա-ռը, որ քաղաքակրթութեան սահմանման համար մենք հիմք ենք ընդունում ազգային գաղափարախօսութեան հետեւեալսահմանումը. «Ազգային գա-ղափարախօսութիւնը օրգանական միասնութեան մէջ գտնուող, պատ-մականօրէն ձեւաւորուած տեսակի կենսունակութեան ապահովմանն ուղղուած արժէքների համակարգ է»[9]:

Եթէ հայկական ինքնութիւնն իր տարաբնոյթ չափումներով, ինքնար-տայայտման եւ ինքնաիրացման միջոցներով կարող է կենցաղ-մշակութա-յին կամ քաղաքական հակասութիւններ ծնող պատճառ հանդիսանալ, ա-պա հայկական քաղաքակրթութեան բազմաշերտութիւնը, պէտք է համա-րել համապարփակ։ Յիրաւի, Հայաստանն ըստ էութեան մերձարեւելեան քաղաքակրթութիւն է առաջին հերթին եւ նրա եւրոպական ձգտումներն ու կողմնորոշումը դէպի Արեւմուտք պէտք է դիտարկել հենց այս մտայնու-թեամբ։ Իսկ քանի որ, քաղաքակրթութիւնը որպէս յարատեւ շարժընթացա-յին երեւոյթ ունի իր ե՛ւ անփոփոխ, ե՛ւ փոփոխական չափման միաւորները, ուստի պէտք է ընդունել, որ անհրաժեշտ է քաղաքակրթութիւնների սահ-մանները գծել այնպէս, որ դրանք համապատասխանեն քաղաքական ար-դի իրողութիւններին։ Իըն Ջէյմս Քիդն այս կապակցութեամբ պնդում է, որ «եթէ Շպենգլէրը հաւատարիմ մնար պատմութեան իր շրջփուլային (ցիկ-լային) տեսութեանը, ապա նա չէր կարող մատնանշել (identify) որեւէ քաղա-քական երեւոյթ, որը որպէս համաշխարհային կշռութաւոր պատմութեան հերթական շրջափուլից զատ որեւէ բան է»[10]։ Փաստօրէն տեղի է ունենում արժէքաբանական մեքենական համադրում, ինչը մեր խորին համոզ-մամբ կարող է յանգեցնել հայ մարդու՝ հայկական ընկերամշակութային միջավայրից օտարման։ Ակնյայտ է, որ հայկական քաղաքակրթութիւնը կարիք չունի վազել եւ հասնել արեւմտեան քաղաքակրթութեանը՝ քաղա-քական արդիականացման աֆրօ-լատինակեան փորձի օրինակով։ Այ-սինքն, կարիք չկայ մեքենական արդիականացման՝ վտանգելով պատմու-թեան հոլովոյթում քննութիւն բռնած սեփական ինքնութիւնը։ Մինչդեռ անհրաժեշտ է չմոռանալ, որ «ողջ ընկերային կեանքը մարդկանց միջեւ տեղի ունեցող փոխազդեցութիւնների գործընթաց է, որը հնարաւորութիւն է տալիս ներկայացնելու սեփական շահերն ու նպատակները՝ ենթադրելով անխուսափելի մրցակցութիւն մարդկանց միջեւ»[11]:

 Ասուածը հիմնաւորենք այն համոզմամբ որ 2020ի աշնանը Արցախի դէմ սանձազերծուած թուրք-ադրբեջանական պատերազմի ողբերգական հետեւանքները մերձարեւելեան քաղաքական օրինաչափութիւնների օրի-նակ են եւ չեն ենթարկւում արեւմտեան քաղաքակրթական չափորոշիչների մեծամասնութեանը։ Աւելին՝ միայն միջազգային կառուցակարգերի շնորհիւ է (խաղաղապահ առաքելութիւն), որ յաջողւում է զսպել բռնութեան նոր ա-լիքի առաջացումն ընդդէմ արցախահայութեան եւ Արցախի ինքնապաշտ-պանական ուժերի։ Մարդատեացութեան դրսեւորումները, Թուրքիայի կողմից վարձկան ահաբեկիչների ներգրաւումը[12] պատերազմի ընթացքում փաստում են որ հակաարցախեան ահաբեկչական պատերազմի արմատ-ներն աւելի խորն են: Անհրաժեշտ է խոստովանել այն, որ եթէ պոսնիականպատերազմից[13] յետոյ եւրոպական մայրցամաքում մեծ հաշուով բացառւում են ազգամիջեան յարաբերութիւնների սրման այնպիսի դէպքերը, որոնք յանգեցնեն լայնածաւալ ահաբեկչական պատերազմի, էթնիկ զտումների կամ ցեղասպանութեան, ապա Արցախի դէմ յարձակումը հայ-թուրքական միջքաղաքակրթական փոխյարաբերութիւնն այս իմաստով դարձնում է անգամ աւելի՛ խոցելի, քան ռուս-վրացական լարուածութիւնն է կամ պա-տերազմը Դոնբասում[14]։ Ակնյայտ է, որ արցախեան իրադարձութիւններն աւելի նման են Սիրիայում ծաւալուող իրադարձութիւններին, ինչպէս նաեւ «արաբական գարնան» հետեւանքով արաբական աշխարհը պառակտում-ների ու բռնութեան տարածութեան վերածած քաղաքականութեանը, իրա-նաիսրայէլեան դիմակայութեանը, քան ոչ միայն եւրոպական, այլեւ յետ-խորհրդային տարածքի հակամարտութիւններին։ Ադրբեջանը եւ Թուրք-իան, Իսրայէլի արհեստագիտական աջակցութեամբ[15] եւ միջազգային ա-հաբեկչական խմբերի ներգրաւմամբ, լայնածաւալ յարձակում են սանձա-զերծում Արցախի չճանաչուած Հանրապետութեան դէմ։ Անհնար է անու-շադրութեան մատնել այն փաստը, որ արեւմտեան պետութիւններն ու կա-ռոյցները — առանձին բացառութիւններ չհաշուած — չեն դատապարտել Ար-ցախի դէմ ահաբեկչական պատերազմը։ Իրադարձութիւնների այսպիսի ընթացքը լոյս է սփռում մի կողմից ՀՀի ներքաղաքական դաշտում եւ ար-տաքին քաղաքականութեան մէջ ուրուագծուող անորոշութիւնների տա-րածման, միւս կողմից քաղաքակրթական կողմնորոշիչների՝ որպէս ար-տաքին քաղաքականութեան հիմնարար դրոյթների բացակայութեան վրայ։ Այս է պատճառը, որ աշխարհագրական գործօնի ազդեցութեամբ ձեւաւորուած այն համոզմունքը, որ պետութիւնները չեն կարող «ինչ-որ տեղ գնալ», անհրաժեշտ է դարձնել որոշակի մակարդակներում յստակ ձեւակերպուած քաղաքական տեսլական: Բնական է, որ քաղաքական զարգացման որոշ առանձնայատկութիւններով պայմանաւորուած ՀՀն չի կարող կատարել ոչ միայն աշխարհաքաղաքական, այլեւ քաղաքակրթա-կան շրջադարձեր։ Հայաստանն համարկւում է ինչպէս եւրասիական, այն-պէս էլ եւրոպական վերազգային կառոյցներին։ Այս համարկման նախա-գծերը, սակայն, միայն մասամբ են արտայայտում հանրութեան քաղաքա-կան զարգացման նկրտումների քաղաքակրթական չափումները, իսկ մի-ջազգային փորձը ցոյց է տալիս, որ դրանք միշտ չէ որ արդիւնաւէտ են մրցունակ ռազմավարութեան տեսակէտից։ Յայտնի է, որ «Հենց մրցունակ ռազմավարութեան տեսակէտից էլ քննադատուեց եւ վերա­իմաստաւորուեց 1970-80ականներին Լատինական Ամերիկայում եւ Ափրիկէում «ժա­մա­նակակից հասարակութիւն» կառուցելու նպատա­կով ծաւալուած, սակայն ակնկալուած ժողովրդա­վարութիւն չհաստատած փոփո­խութիւնների ձեւա-կան ռազմավարութիւնը»^[16]: Ակնյայտ է, որ դիցուք Եւրոպայի Խորհրդին անդամակցութեամբ Հայաստանը կոչուած էր լուծելու բարեփոխումների առաջադէմ երկրների փորձից ետ չմնալու, ինչպէս նաեւ դէպի Արեւելք ընդ-լայնուող եւրոպական նախագծերում «ձայնի իրաւունք» ունենալու խնդիր-ներ։ Յետսովետական տարածքի քաղաքական կերպափոխումների տրա-մաբանութիւնն ամէնեւին խորթ չէր Հայաստանի երրորդ Հանրապետու-թեանը։

Այս իրավիճակում բոլորովին նպատակայարմար չենք դիտարկում ՀՀն մերձարեւելեան քաղաքական ու աշխարհաքաղաքական ընթացքից զա-տելը։ Նախ, ինչպէս արդէն ասուեց, դա ոչ միայն ՀՀ քաղաքակրթական պատկանելութիւնը միակողմանիօրէն դատելու, այլեւ քաղաքական անհե-ռատեսութեան հետեւանք է։ Երկրորդ, ինչպէս արցախեան վերջին պատե-րազմը, այնպէս էլ պատերազմին յաջորդած թուրքական յարձակողամէտ եւ իրանական քաղաքականութեան նրբերանգները թոյլ են տալիս պնդե-լու, որ ՀՀն ոչ թէ «Հարաւային Կովկաս» տարածաշրջանի, այլ Հայկական Լեռնաշխարհում ձեւաւորուած հայկական քաղաքակրթութեան կրողն ու արարողն է:

Վստահ ենք, որ միայն հորիզոնական (ցանցային) կապերի զարգաց-ման ճանապարհով քաղաքակրթօրէն կողմնորոշուելու էաբանութիւնը (ontology) կարեւոր հանգրուան է հայ երիտասարդութեան ինքնութեան ար-դիականացման չափորոշիչների մշակման տեսանկիւնից։ Համոզուած ենք, որ քաղաքականութեան եւ քաղաքակրթութեան ուսումնասիրութիւնները խաչւում են հայկական քաղաքակրթութեան գոյաբանական հարցերի ար-ծարծման ծիրում։

Լիբանան

Այս ժամանակաշրջանում ծանր օրեր ապրող Լիբանանի ժողովրդի հա-մար եւս կարեւոր է քաղաքականութեան եւ քաղաքակրթութեան խաչմերո-ւկում առաջացող խնդիրների լուծումը քաղաքակրթական պատկանելու-թեամբ տեսնելը։ Այն կարող է նկատելիօրէն նուազեցնել հայ եւ լիբանանցի ժողովուրդների կախուածութիւնը քաղաքակրթական ինքնութիւնը շահար-կող դերակատարների խաղային քաղաքականութիւնից։ Որքանո՞վ են հայ եւ լիբանանցի ժողովուրդները պատրաստ ոչ միայն դիմագրաւելու, այլեւ մարտահրաւէրներ նետելու։ Եթէ հայկական քաղաքակրթութեան դէպքում հակուած ենք խնդիրը բացատրել ինքնութեան կողմնորոշիչների յետսովե-տական տարերայնութեամբ, ապա Լիբանանի բազմամշակութային միջա-վայրը քաղաքական դերակատարների բազմաչափ հակասութիւնների տարածութիւն է: Ստացւում է, որ մինչ Հայաստանն ու Լիբանանն ունեն մերձարեւելեան քաղաքականութեան քաղաքակրթական տիրոյթում գոր-ծակցութեան ու փոխըմբռնման տարածութիւնում ինքնադրսեւորուելու հնարաւորութիւն, արդի խառնաշփոթութեան պայմաններում վտանգուած է նրանց քաղաքակրթական ինքնութեան բնականոն արդիականացման գործընթացը։ Այս խնդրում շարունակում է կարեւոր դեր վերապահուած մնալ Անգլիայի Ճոն արքայի կողմից 1215ի Յունիսի 15ին ստորագրած «Ա-զատութիւնների Մեծ Ուխտ» ( Magna Carta Libertatum) փաստաթղթում տեղ գտած արժէքաբանութեան զարգացմանը: Լինելով թագաւորի դէմ ապս-տամբած խոշոր աւատատէրերի, հոգեւորական բարձր դասի եւ քաղաքա-յին բնակչութեան վերնախաւի յաղթանակի արդիւնք՝ Ուխտը դարձաւ Մեծն Բրիտանիայի սահմանադրական-օրէնսդրական հիմնարար փաստաթղ-թերից մէկը՝ ազդելով այլ արեւմտեան երկրների իրաւական համակարգի կայացման վրայ։ Այս փաստաթղթի 800ամեայ պատմութիւնն ապացուցում է, որ այն անգլօսաքսոնական քաղաքակրթութեանը թոյլ տուեց ոչ միայն բնականոն կերպով արդիականանալու, այլեւ ընդարձակելու իր սահման-ները՝ իմաստաւորելով ազատութեան, օրէնքի գերակայութեան, ժողովր-դավարութեան ընկալման հաստատութենական, վարքաբանական եւ գոր-ծառութակառուցուածքային հիմքերը: Այս ենթախորքում այլ քաղաքակր-թութիւններ որոշակիացրին բանականի եւ զգայականի փոխյարաբերու-թիւնները յետագայ քաղաքական զարգացումներում: «Ազատութիւնների Մեծ Խարտիայի» օգնութեամբ մարդիկ ազատութիւնը եւ ազատականա-ցումն (freedom and liberty) սկսեցին իմաստաւորել որպէս հարկադրանքից ձերբազատուած հնարաւորութիւն, որը թոյլ է տալիս մարդուն անվտանգ կեցութիւն կազմակերպել ինքնարտայայտուելով եւ ինքնադրսեւորուելով»^[17]: Այս առումով կարեւոր դեր է վերապահուած էթնիկական այն հանրութիւն-ներին, որոնք տուեալ երկրի քաղաքակրթական ինքնութեան սահմաննե-րում կը ձգտեն դառնալ փոփոխութիւնների ցուցիչ կամ յարուցիչ։ Հենց այստեղ է, որ հորիզանական կապերով ցանցային տրամաբանութիւնը դառնում է ե՛ւ այժմէական, ե՛ւ պահանջարկ ունեցող քաղաքական երեւոյթ։

«Հայկական ցանցեր» եւ քաղաքակրթութիւն

ՀՀ անկախութեան եւ անվտանգության ապահովման հետ է կապուած համայն հայութեան համախմբումը Հայաստանի շուրջ: Այսինքն «Հայկա-կան աշխարհը» ներառում է ոչ միայն հայ հանրութեան մշակութաբանա-կան էութիւնը, այլեւ աշխարհագրառազմավարական եւ ազգային-գաղա-փարախօսական շահերի, նպատակների, առանձնայատկութիւնների ամ-բողջութիւնը[18]: Քաղաքական դերակատարները քաղաքական խաղի մաս-նակից կարող են դառնալ իրենց քաղաքակրթական ինքնութեամբ։ Եթէ աշխարհաքաղաքական ցանցերի դէպքում գործ ունենք այս կամ այն չափով դրսեւորուող քաղաքակրթական միաւորի հետ (դիցուք Արաբական Լիգան միաւորում է արաբական աշխարհի երկրները), ապա քաղաքական դերակատարների տարաբնոյթ ուղերձները ենթադրում են էթնօկրօնական ու քաղաքակրթական ինքնութեան ոգեղէնութեան համակարգուած ուսում-նասիրութիւն։ Տարածաշրջանային դերակատարների շարքում Իրանին ու Թուրքիային զուգահեռ խիստ արդիական են դարձել Սաուտեան Արաբ-իայի եւ Ծոցի Երկրների, Իսրայէլի քաղաքական-քաղաքակրթական դերա-բաշխման հետազօտութիւնները։ Բնականապէս հարց է առաջանում․ որ-քանո՞վ են հայկական, լիբանանեան, սիրիական, իրանական քաղաքակր-թական ինքնութիւնները պատրաստ ընկալելու աշխարհաքաղաքական մի-ջավայրի արագընթաց (հիմականում անորոշ) փոփոխութիւնները եւ դրանք տեղաւորելու իրենց «Ես»ի բնականոն արդիականացման ծիրում։ Ընդունա՞կ ենք արդեօք տեղայնական քաղաքակրթութիւնները վերարժե-ւորելու եւ ինքնորոշուելու…։

Համոզուած ենք որ հենց քաղաքակրթական ինքնորոշման ցածր աս-տիճանն է պատճառը յաճախակիացող մերձարեւելեան ճգնաժամերի հա-մար։ Հետեւաբար, անհրաժեշտ է քաղաքակրթական ինքնորոշումը, քա-ղաքակրթական բնոյթ ունեցող այլ չափորոշիչների հետ, դիտարկել որպէս քաղաքական զարգացման գործընթացի բաղադրիչ: Մեր առաջարկած այս մօտեցման հիմքում դրել ենք ԱՄՆ ընկերաբան Պիտիրիմ Սորոկինի այն մօտեցումը, որ առանց միաւորի կամ տրամաբանական առարկայի ոչ մի գործընթաց, ոչ մի շարժընթաց վիճակ (state) ընդհանրապէս հնարաւոր չէ նկատել, երեւակայել կամ նկարագրել: Միաւորը որպէս տրամաբանական առարկայ, փոփոխութիւն կամ փոխակերպում (modification) պէտք է տրուի[19]: Բնականօրէն Մերձաւոր Արեւելքին կապուած լինելով քաղա-քակրթօրէն, հայկական համայնքները, մասնաւորապէս նրանց երիտա-սարդութեան հայրենասէր  (ինքզինք հայ դերակատար համարող) շեր-տը, կարող են կամրջել ՀՀն արաբական աշխարհի, Իրանի, ինչու՞ ոչ՝ նա-եւ Իսրայէլի եւ Թուրքիայի հետ։ Վերջին երկուսի պարագայում հայկակա-նութեան, Հայ Եկեղեցու իրաւունքների, հայոց պատմութեան, մասնաւորա-պէս Հայկական Ցեղասպանութեան (Մեծ Եղեռնի) եւ պահանջատիրու-թեան ու յարակից հարցերն աւելի սուր են, քան արաբական արեւելքի եւ Ի-րանի դէպքում: Բայց չպէտք է անտեսել որ հայկական քաղաքակրթութեան ինքնորոշման ազդակները ցանցային բնոյթ ունեն եւ որքան աշխարհագ-րօրէն ընդարձակ լինեն, այնքան աւելի հեշտ ընկալելի կը դառնան տարա-ծաշրջանի մեծ ու փոքր պետութիւնների համար։ Հասկանալով հանդերձ մերձարեւելեան հակասութիւնների եւ աններդաշնակ քաղաքականութեան բնոյթը, կարծում ենք, որ Մերձաւոր Արեւելքի ժողովուրդները ունակ են հասնելու մի նոր «Վեստֆալեան հաշտութեան»: Սակայն ինչպէ՞ս հասնել մի այդպիսի աշխարհակարգի, եթէ դեռեւս ճանաչուած չեն տեղային քա-ղաքակրթութիւնների ինքնորոշման իրաւունքն ու իրաւական շահերին հե-տամուտ լինելու արտօնութիւնը։ Ինչպէս ցոյց տուեցին Սիրիայի աղէտալի գործընթացները, Թուրքիայի Հանրապետութեան կայսերապաշտական նկրտումները կրում են պատժիչ բնոյթ (թուրքական բանակի գործողու-թիւնները քրտական ուժերի դէմ)[20],իսկ Թուրքիան ինքը հակուած չէ ճանա-չելու տարածաշրջանային այլ ուժերի իրաւական նպատակները։

Հենրի Քիսինճըրը գործող աշխարհակարգի քննութեան մէջ զգալի տեղ յատկացնելով Վեստֆալեան հաշտութեան[21] ուշադրութիւն է հրաւիրում այն հանգամանքի վրայ, որ «մեր օրերում Վեստֆալեան խաղաղութիւնն ըն—դունուած է համարել յետագայում ամբողջ աշխարհում տարածուած աշ-խարհակարգի իրականացման առաջին փուլը»[22]: Ակնյայտ է, որ Վեստֆալ-իան որպէս աշխարհակարգի հիմք ունեցել է զարգացման բնաշրջման բնոյթ։ Այս տրամախօսութեամբ էլ պայմանաւորում ենք մեր այն համոզ-մունքը, որ հնարաւոր է քաղաքակրթութիւնների երկխօսութեան ճանա-պարհով հասնել հարաւարեւելաեւրոպական-մերձարեւելեան տարածաշր-ջանի քաղաքակրթութիւնների մերձեցմանն այն աստիճան, որ ձեւաւորուի տարածաշրջանի բնիկ ժողովուրդների իրաւական ձգտումներն ու իրա-ւունքները արտայայտող նոր որակի Վեստֆալիայի քաղաքական-հանրա-յին պահանջ։ Համոզուած ենք, որ առաջարկուող նմանօրինակ քաղաքա-կան զարգացումը ոչ միայն նպաստելու է Արեւելք-Արեւմուտք աւանդական երկուութիւնը քաղաքակրթութիւնների երկխօսութեամբ փոխարինելուն, այլեւ զսպելու է «ուժային բեւեռների» պատմականօրէն ձեւաւորուած եւ չհիմնաւորուած քաղաքակրթական նկրտումներն։

Քաղաքակրթական ինքնորոշման եւ Յարակից հարցերի շուրջ

Հայկական քաղաքակրթութիւնը բազմակողմ յարաբերութիւններ ունի Արեւելքի եւ Արեւմուտքի ժողովուրդների հետ: Այս դիտանկիւնից մենք այն համոզումն ունենք որ քաղաքակրթական ինքնորոշումն այն բանաձեւն է, որն ունակ է օգնել տարածաշրջանի ժողովուրդներին սեփական ճակատա-գիրն ինքնուրոյն տնօրինելով՝ բռնել ազգային «Ես»ի բնականոն արդիա-կանացման ուղին: Այս եզրահանգումը բազմանշանակէտ է եւ առնչւում է Արեւելք-Արեւմուտք փոփոխուող ընկալումների ենթաշերտերում հայկա-կան քաղաքակրթութեան դերընտրութեանը։ Այսպէս, Քոլումպիայի Հա-մալսարանի պրոֆեսոր Համիտ Տապաշին մինչեւ անգամ փորձում է հիմ-նաւորել Արեւմուտք եզրի (notion) վախճանը՝ պնդելով, որ երբ Սեպտեմ-բերի 11ի ահաբեկչութիւնից յետոյ ԱՄՆ առաջնորդուեց «կամաւորութեան դաշինքի» սկզբունքով (coalition of the willing), Արեւմուտք հասկացութիւնն այլեւս արժէք չունէր ՆԱՏՕի համար: Աւելին, Տապաշին գտնում է, որ այս-պէս կոչուած Հին Եւրոպայի եւ Նոր Եւրոպայի բաժանումը նոյնպէս Արեւ-մուտքի ներքին ոչնչացման մասին է վկայում[23]: Քաղաքակրթական ինքնո-րոշումը չի ենթադրում այս կամ այն քաղաքակրթութեան մերժում կամ վերջնական կողմնորոշում դէպի որեւէ մէկը: Ուստի արտաքին քաղաքակր-թական ազդակներին ճիշտ արձագանգելու համար անհրաժեշտ է որոշա-կիացնել քաղաքակրթական «Ես»ի տարածութիւնը բազմաչափ ժամանա-կի մէջ: Այստեղից էլ ինքնաճանաչողութեան իւրայատկութիւններով պայ-մանաւորուած հիմնային է Հանթինկթընի այն պնդումը որ «առաջիկայ տասնաեակներում ինքնութեան, մշակութային ժառանգութեան, լեզուի եւ կրօնի հարցերը կենտրոնական դեր կը խաղան քաղաքականութեան մէջ»[24]:

Այս դիտանկիւնից կատարենք հետեւեալ հարցադրումը՝ ունէ՞ր արդեօք նորանկախ Հայաստանը բաւարար պաշարներ կեանքի կոչելու իր քաղա-քակրթական ինքնորոշման բանաձեւը յետխորհրդային անցման բարդ ժա-մանակաշրջանում: Չցանկանալով հապճեպ գնահատականներ տալ մեր պետութեան հաստատութենական բնաշրջմանը, փաստենք, որ մինչ օրս ՀՀն, չնայած «Հոգեւոր Հայաստանի» եւ հայկական ցանցերի գաղափար-ների առկայութեանը, չի մշակել իր քաղաքակրթական ինքնութեան տես-լականը, որը նրան հնարաւորութիւն կը տար ինքնարդիականանալ եւ ինք-նաներկայանալ: Ըստ էութեան ՀՀի քաղաքական զարգացման անորոշու-թիւնները ընթացել եւ ընթանում են արեւմտեան ՝ քաղաքակրթական ար-ժէքների մեքենական ընդունման հիման վրայ, ինչը թոյլ չի տուել ճիշտ գնահատելու ժամանակի ընձեռած հնարաւորութիւնները: Այսօր, 44 օրեայ պատերազմի հետեւանքներով եւ յետպատերազմեան Հայաստանի ու հա-յութեան անվտանգութեամբ պայմանաւորուած կարող ենք պնդել, որ քա-ղաքակրթութիւնն է ուղենշում բազմամակարդակ յարաբերութիւնների խա-ղային ընթացքը: Թէ՛ Արցախի ինքնորոշման իրաւունքի իրացման, թէ՛ հա-յութեան ընդարձակուած օրակարգով անվտանգութեան ապահովման հիմ-նախնդիրներին անդրադառնալիս ակնյայտ է որ գործ ունենք «ուժային բե-ւեռների» կողմից «փափուկ ուժի» միջոցով ուղղորդուող կրաւորական ազ-դակների հետ: Սակայն, քանի որ քաղաքակրթական կողմնորոշիչները մաքուր չեն լինում, ապա մեր համոզմամբ՝ ինքնութեան արդիականացումը չի ենթադրում քաղաքակրթական այս կամ այն բանաձեւի մերժում: Այ-դուհանդերձ ի՞նչ պայմաններում կը կարողանային հայկական եւ Մերձա-ւոր Արեւելքի միւս տեղային քաղաքակրթութիւնները բացայայտօրէն ինք-նորոշուել՝ ձեւաւորելու սեփական օրակարգ:

Այս դիտանկիւնուց կարեւոր ենք համարում առաւել խորութեամբ զննել երկու հիմնախնդիր: Առաջին, արաբական գարնան[25] տարերայնութիւնն ու համընդգրկուն բնոյթը (չնայած դրա աղէտաբեր ընթացքին), վերահաստա-տում են այն տեսակէտը, որ միջազգային քաղաքականութիւնը քաղաքա-կրթօրէն եւ առարկայօրէն վերլուծելու անհրաժեշտութիւն կայ: Երկրորդ, հայկական քաղաքակրթութեան վերադարձը Մերձաւոր Արեւելք նման է հայկական վերածննդի, քանի որ քաղաքական ապակողմնորոշումների, անորոշութիւնների եւ ձախողումների յորձանուտում յայտնուած ՀՀն հնա-րաւորութիւն է ստանում վերարժեւորելու իր պատմական «Ես»ը, արժէքա-բանօրէն կողմնորոշուելու դէպի ինքզինքը եւ ձեւաւորելու միւս տեղային քաղաքակրթութիւնների հետ յարաբերուելու գաղափարաբանական յենա-րան: Հայկական կենսական շահերի իրաւականացումը ոչ միայն պատմա-կան արդարութեան վերականգնում է, այլեւ հայկական ռազմավարական շահերի գիտակցուած վերակառուցման, բանական քաղաքական որոշում-ների կայացման իւրօրինակ փուլ: Այն տարածական առումով մեծացնում է հայկական արժէշահային հետաքրքրութիւնների աշխարհագրութիւնը, իսկ ժամանակային առումով — թէեւ եռաչափ՝ անցեալ-ներկայ-ապագայ — այնու-ամէնայնիւ միտուած է ապագայի հիմնախնդիրների բացայայտմանը:

Հայկական քաղաքակրթական միջավայրը հնարաւոր չէ բացայայտել առանց այլ քաղաքակրթութիւնների հետ նրա ունեցած կապի։ Ուստի, եթէ հայկական քաղաքակրթութեան տեղն ու դերը վճռելու լինենք քաղաքա-կան զարգացման լոյսի ներքոյ, ապա պէտք է ընդունել, որ այն լիովին տե-ղաւորւում է պատմութեան ու քաղաքակրթութեան անորոշութիւններից ա-ռաջ եկած անխախտ օրինաչափութիւնների դաշտին։ Բաւական է նշել, որ արցախեան վերջին պատերազմի հետեւանքով ՀՀն փաստօրէն յայտ-նուել է Արեւելք-Արեւմուտք, Հիւսիս-Հարաւ[26] շահային անորոշութիւննե-րի տիրոյթում։ Անցած քառորդ դարի պետականաշինութեան փորձը վկա-յում է, որ մինչ օրս ՀՀին, առնուազն իր արտաքին քաղաքականութեան ծիրում, հնարաւորութիւն չի տրուել քաղաքակրթական ինքնորոշման մի-ջոցով ձեւաւորելու ազգային քաղաքական օրակարգ։ Մի կողմից եւրոպա-կան ու ամերկեան, իսկ միւս կողմից եւրասիական վերազգային նախագծե-րին իր մասնակցութեամբ ՀՀն փորձել է օգուտներ քաղել, որի արդիւնքում յայտնուել է բարդ աշխարհաքաղաքական գործընթացների էպիկենտրո-նում։ Ներկայ միջազգային քաղաքական գործընթացները Մերձաւոր Արե-ւելքում եւ Եւրասիայում թոյլ են տալիս մտածել, որ քաղաքակրթութիւնների երկխօսութեան տեւական ազդեցութիւն ունեցող կառուցակարգերի առկա-յութեան պայմաններում հնարաւոր է անորոշութիւնների տիրոյթից դուրս բերել այն պետութիւնները, որոնք անորոշութիւններ մակածելով դառնում են դրանց զոհը։ Ակնյայտ է, որ ստեղծուած բարդ իրավիճակում այդպիսի կարգավիճակում են այնպիսի արեւելաեւրոպական, եւրասիական-կով-կասեան, մերձարեւելեան երկրներ, ինչպիսիք են Ուկրաինան, Վրաստա-նը, Հայաստանը, Յունաստանը, Լիբանանը, Սիրիան, անգա՛մ Թուրքիան, Արաբական Միացեալ Էմիրութիւնները, Իրանը։ Անհրաժեշտ է կանխատե-սել, թէ ԱՄՆ զինուած ստորաբաժանումների դուրս բերելուց յետոյ, քաղա-քակրթութիւնների զարգացման համամոլորակային պրիսմակով դիտար-կելիս ինչպիսի հեռահար հետեւանքներ կարող է ունենալ Աֆղանստանի կառավարումը փաստացի ստանձնած Թալիպան շարժումը[27]: Այս իրավի-ճակում անհասկանալի է, թէ առանց քաղաքակրթութիւնների երկխօսու-թեան ինչպէս կարող են Մերձաւոր Արեւելքի եւ ամբողջ Եւրասիայի քաղա-քական դերակատարների շահերը համընկնել կամ համադրուել առանց ա-ւելորդ հակամարտութեան աճի։

Եթէ բազմակրօն եւ բազմաէթնիկ այնպիսի երկրներ, ինչպիսիք են Լի-բանանը, Սիրիան, մասամբ՝ Իրանը եւ Վրաստանը, քաղաքակրթօրէն կողմնորոշուեն, իսկ ՀՀն վերջապես ինքնորոշուի իր քաղաքական-քաղա-քակրթական առաջնահերթութիւնների մէջ, ապա մեր համոզմամբ հնա-րաւոր կը լինի զարգացնել ազգային քաղաքական օրակարգ։ Ելակէտ ըն-դունելով Ֆրկըսընի մեկնաբանութիւնները աշխարհի զարգացման մասին ըստ քաղաքակրթական օրինաչափութիւնների՝ յուժ կարեւոր է հասկանա-լու համար այն տեղապտոյտը, որն առաջանում է միջազգային յարաբերու-թիւնների ապաքաղաքակրթական վերլուծութեան արդիւնքում[28]։ Հարկ ենք համարում նշել, որ հայկական քաղաքակրթութեան վերադարձը Մեր-ձաւոր Արեւելք պայմանաւորուած է տեղի ունեցող գործընթացների քաղա-քական ժամանակի մէջ դրսեւորած քաղաքակրթական ցանցային տրամաբանութեամբ։ Երկխօսութեան ծաւալման հարթակները կարող են տարաբնոյթ լինել։ Արցախեան վերջին պատերազմի անարդարացի ելքը, փաստօրէն վտանգելով արցախահայութեան ինքնորոշման, կեանքի, զար-գացման իրաւունքն ու հնարաւորութիւնը կամ դրա իրացումը դրել է մի-ջազգային համայնքի բարեհաճութիւնից կախեալ վիճակում[29]: Դա էլ հար-կադրում է հայկեան քաղաքակրթութեանը՝ վերարժեւորել իր ինքնաճանա-չողութեան աստիճանը եւ վերագտնել իր տեղը Մերձաւոր Արեւելքի ազգե-րի եւ տեղային քաղաքակրթութիւնների շքերթում։ Բաւական է նշել, որ ա-րաբական արեւելքի երկրներում եւ Իրանում առկայ են բարգաւաճ եւ ըն-դունող հասարակութեան քաղաքական, մշակութային, հասարակական կեանքին ըստ ամէնայնի լաւագոյնս համարկուած համայնքներ։ Սրա մա-սին են վկայում լիբանահայութեան, սիրիահայութեան, իրանահայութեան համայնքային կեանքի կազմակերպման բարձր մակարդակը, Մերձաւոր Արեւելքի հայկական գաղթօճախների էթնօմշակութային կեանքը, նրանց մասնակցութիւնն ընդունող պետութիւնների քաղաքական կեանքին։ Ցա-ւօք մինչ օրս ՀՀ արտաքին քաղաքական առաջնահերթութիւնների շարքին չի դասուել Մերձաւոր Արեւելքի երկրների հետ բազմաչափ յարաբերութիւն-ները որպէս ռազմավարական դիտարկելու անհրաժեշտութիւնը: Սակայն արցախեան 44օրեայ պատերազմի հետեւանքով հայկական պետութեան անվտանգային մարտահրաւէրներին արձագանգելու անհրաժեշտութիւնը, միջքաղաքակրթական ցանցային երկխօսութեան բարենպաստ պայման-ների զարգացման ակնկալիքով, կարեւորել են հայկական գաղթօճախնե-րի՝ քաղաքակրթական երկխօսութեան հարթակի դեր ստանձնելու գիտակ-ցումը: Այսօր, քաղաքական իրողութիւններից ծնուած մարտահրաւէրներին արձագանգելու ձգտումն անպայմանօրէն պէտք է բխի իրական հնարաւո-րութիւնների իրատեսական գնահատումից։ Հնարաւոր է, որ հայկական մերձարեւելեան ցանցը եւ դրա հնարաւորութիւնների տեսական դիտար-կումներն ընդամէնը թերահաշուարկ են։ Այս առումով կարեւորում ենք ՀՀ՝ որպէս հայկեան քաղաքակրթութեան վերածնման ուղեկցողի քաղաքական դերը։ Այսուհետ անհրաժեշտ է դիտարկել ՀՀ արտաքին քաղաքականու-թիւնն իր դերային գործառութային բազմիմաստութեան մէջ։ Այսպէս, ՀՀն որպէս հայկական աւանդական գաղթօճախների հովանաւոր, որպէս քա-ղաքակրթութիւնների երկխօսութեան նախաձեռնող եւ առաջամարտիկ, նաեւ այն պարզ պատճառով, որ «համաշխարհային քաղաքականութեան եւ միջազգային յարաբերութիւնների վերջին զարգացումները յուշում են, որ կրօնը շարունակելու է գերիշխող դեր խաղալ համաշխարհային քաղաքա-կանութեան մէջ [նոյնպէս] հեռու ապագայում»[30]:

Այս առումով կարեւոր են ոչ միայն լեզուն, եկեղեցին, ազգային ծէսերն ու աւանդոյթները, այլեւ դրանց խորհուրդը, սերունդների միջեւ քաղաքա-կրթական երկխօսութեան պահպանմամբ վարուող ընտանիքի քաղաքա-կանութիւնը, հայութեան երկու մասերի՝ հայաստանաբնակ սփիւռքաբնակ, ցանցային կապերի ձեւաւորումն ու զարգացումը կարճաժամկէտ եւ եր-կարաժամկէտ փոխայցերի, գիտական, մշակութային, մարզական, կրթա-կան հնարաւորութիւնների եւ նմանատիպ նախաձեռնութիւնների միջոցով։ Մասնաւորապէս կարեւորում ենք ապաքաղաքական օրակարգի ձեւաւո-րումը, որի շուրջ հնարաւոր կը լինի համախմբել քաղաքական արժէքաբա-նութեամբ եւ վարքաբանութեամբ տարբերուող մարդկանց խմբերի։ Փաս-տօրէն միջքաղաքակրթական երկխօսութիւնն ու ՀՀ «վերադարձը Մերձա-ւոր Արեւելք» ժամանակի հրամայականներով պայմանաւորուած իրողու-թիւններ են, որոնք առաջացել են ՀՀի շուրջ փոփոխուող անվտանգային միջավայրի ծնած անորոշութիւններով, ինչպէս նաեւ Մերձաւոր Արեւելքի հայութեան ճակատագրով: Փաստենք, որ արաբական գարունը, սիրիա-կան քաղաքացիական պատերազմը, Լիբանանի ներքին խմորումներն ի-րենց ուղղակի ազդեցութիւնն են ունեցել հայութեան տարբեր շերտերի՝ Մերձաւոր Արեւելքում մշտապէս բնակուելու հնարաւորութեան վրայ, ինչն էլ իր հերթին վտանգել է հայկական քաղաքակրթութեան ներկայութիւնն այս գերկարեւոր տարածաշրջանում։

Հայկական էթնօաւազանը. օրակարգեր

Հայկական քաղաքակրթութեան զարգացման տեսակէտից կարեւորում ենք հայկական էթնօաւազանի համախմբման համալիր քաղաքականու-թեան մշակումը՝ գիտավերլուծական յարացոյցի (պարադիգմայի) շրջա-նակներում։ Նախաձեռնողականութիւնը, տնտեսական մրցակցութիւնը, հորիզոնական կապերի ամրապնդումը, մտաւոր ներուժի կիրառումը այս-պիսի տեսլականի ձեւաւորման միտում ունեն։ Բաւական է նշել, որ հայու-թեան շուրջ երկու երրորդը բնակւում է ՀՀից դուրս, Սփիւռքի միակ հայկ-ական համալսարանը Պէյրութի Հայկազեան Համալսարանն է։ Հայկական մտաւոր ներուժի յառաջացումն ու ուղղորդումը հայկական էթնօաւազանում անհրաժեշտ է իրագործել առաջին հերթին հայկական կրթական տարա-ծութեան ստեղծմամբ։ Եթէ ՀՀն համարկւում է եւրոպական բարձրագոյն կրթութեան տարածութեանը[31], իսկ Սփիւռքն աչքի է ընկնում իր կենտրո-նացուածութեամբ եւ կազմակերպական բարձր մակարդակով, ապա ակն-յայտ է, որ հայկական հանրակրթական եւ բարձրագոյն կրթութեան ցանցի բացակայութիւնը, որտեղ հորիզոնական կապերով եւ ընդհանուր կամ հա-մատեղ կառավարմամբ կարելի է հասնել հայկական արժէքների եւ ազգա-յին օրակարգի ձեւաւորման, ոչ միայն մարտահրաւէր է, այլեւ բացթողում։ Նկատի ունենալով Սփիւռքի դպրոցների աւանդոյթներն ու համբաւը, ՀՀ եւ Սփիւռքի շահագրգիռ կողմերի ներգրաւմամբ անհրաժեշտ ենք համարում աղբիւրները համակարգող, հաշուառող եւ իրացնող կառուցակարգերի ձե-ւաւորում, հայկական ազգային կրթական ցանցի զարգացում, ՀՀ եւ Սփիւռ-քի կրթական ցանցերի, էթնօգիտակցութեան, էթնօկրօնական կեանքի, ե-կեղեցական, մարզական, գիտակրթական, ուղեղների շրջանառութեան, մտաւորական ներուժի համակարգման կենտրոնացում։ Սոսկ ըղձախօսու-թեան չվերածուելու նպատակով անհրաժեշտ է ուղեղային կենտրոններում նախ վերլուծել կրթական հաստատութիւնների յաջողութեան բանաձեւերը, հայկական համայնքների ներուժը, ՀՀ հաստատութենական եւ ֆինանսա-կան աջակցութեան ծաւալներն ու հնարաւորութիւնները եւն.։ Հայկական ինքնութեան, հայկական քաղաքակրթութեան իրացման, ՀՀ արտաքին ու ներքին քաղաքականութեան ծիրում հայութեան քաղաքակրթական ինքնո-րոշման խնդրում նկատում ենք հայութեան կողմից քաղաքական-քաղա-քակրթական վախ: Փաստօրէն, հայութեան ինքնութեան ու քաղաքակր-թական ինքնորոշման հնարաւորութիւնների վերծանման, գնահատման փոխարէն, գործ ունենք «փախուստ ինքնութիւնից» երեւոյթի հետ։ Ցաւօք հայութիւնն իր առաջ ծառացած հիմնախնդիրների լուծումը տեսնում է ի-րենից դուրս՝ համակուած փոքրի բարդոյթով՝ թերագնահատելով իր հնա-րաւոր ազդեցութիւնը քաղաքական եւ ռազմավարական գնահատականի սպասող ընթացիկ իրողութիւնների վրայ։ Հայոց պատմութեան վերջին հարիւրամեակի գնահատման հատուածայնութիւնը, զգացմունքայնութեան եւ պատմական ջոկովի յիշողութիւնների զգայական ընկալումները ծնել են որոշակի թերարժէքութիւն: Սա մասնաւորապէս ակնյայտ է դառնում հա-յութեան տարբեր հասարակական շերտերի կողմից Հայոց Ցեղասպանու-թեան միջազգային ճանաչման գործընթացի զգայահոսք ընկալումները դի-տարկելով։ Միւս կողմից պատմական յիշողութեան նորովի ընկալման ճա-նապարհով հնարաւոր ենք համարում այս երկհակադիր երեւոյթն օգտա-գործել որպէս համախմբող ներուժ: Դրա շնորհիւ հայութեան զգայական շերտերը հնարաւորութիւն կ’ունենան իրենց պատմական յիշողութեան ծնած զոհի բարդոյթից ազատուել հայութեան քաղաքակրթական ինքնո-րոշման ծիրում: Այդ պարագայում երբ հայկական ընդհանուր կրթական համակարգը, հայոց իրաւաքաղաքական պահանջատիրութիւնը, Սփիւռքի մտաւորական ներուժի մէկտեղումը, ցանցային կապերի ստեղծած համա-գործակցութեան մեծաքանակ հնարաւորութիւնները, երկիրասպան ան-վտանգային գործընթացներին արդիւնաւէտօրէն հակազդելու կամքը կ’ի-րացուեն զգացմունքային ընկալումներից դուրս՝ իրաւաքաղաքական, մշա-կութային, գիտակրթական, պետական հաստատութիւնների միջոցով։

Հանդիսանալով ընդունող հասարակութիւնների հետ համարկման ո-լորտ եւս, հայկական կրթական տարածութիւնը կարող է հորիզոնական ա-ռաձգական կապերը ընդլայնել մինչեւ ընդունող երկրների քաղաքական, մշակութային վերնախաւ, ինչը հայկական կրթական տարածութեանը կը հաղորդէր արժէքային կողմնորոշիչների յարուցիչի դեր։ Ուսանողական փոխայցերը, մարզական, մշակութային միջոցառումները եւ համատեղ գի-տական նախագծերը, ուղեղային կենտրոնների հետ համատեղ աշխա-տանքի համադրմամբ, կարող են էապէս ընդլայնել հայկական քաղաքակր-թութեան եւ ՀՀ հնարաւորութիւնների տիրոյթը՝ յաղթահարելով մեր ձեւա-կերպմամբ «քաղաքական-քաղաքակրթական վախի» երեւոյթը ՀՀում եւ Սփիւռքի գաղթօճախներում։

Հայաստանի վերադարձը Մերձաւոր Արեւելք անհրաժեշտ է հետեւեալ առումներով.-

ա) Հայաստանը գտնուելով Մերձաւոր Արեւելքի ամենաբարձրադիր գօ-տիներից մէկում՝ Հայկական Բարձրաւանդակում, պատմականօրէն ձեւա-ւորել է յարաբերութիւնների բազմաբնոյթ ձեւաչափ, թէ՛ արաբական երկր-ների, թէ՛ հարեւան Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան հետ: Այս տի-րոյթում կարեւոր է հայկական գաղթօճախների պահպանումն ու զարգա-ցումը Մերձաւոր Արեւելքի խոշոր քաղաքներում հենց մարդկային ու միջ-մշակութային հաղորդակցութեան տեսակէտից:

բ) Արեւելք-Արեւմուտք շփումների արագացումը յանգեցրել է տեղային քաղաքակրթութիւնների հանդիպման, երբ Ֆրանսիան, Յունաստանը, Ե-գիպտոսը, Կիպրոսը 3+1 ձեւաչափով[32] փորձում են զսպել թուրքական ծա-ւալապաշտութիւնն Արեւելեան Միջերկրականում, իսկ Իսրայէլի եւ Թուրք-իայի ռազմավարական շահերը չնայած յաճախ համընկնում են, Անքարան փորձում է պաղեստինցիների իրաւունքները դարձնել արաբական աշխար-հում իր դիրքերն ամրապնդող խաղաքարտ՝ մերթընդմերթ ընդհարուելով Իսրայէլի հետ:

գ) Նկատի ունենալով Իսրայէլի եւ Թուրքիայի անմիջական ներգրաւ-ուածութիւնը 2020ի ադրբեջանական ահաբեկչական պատերազմում ընդ-դէմ Արցախի կեանքի եւ երջանկութեան իրաւունքի պետութենական նիւ-թականացման…:

Անհրաժեշտ է կողմնորոշուել դէպի մերձաւոր եւ դաշնակից պետութիւն-ների մերձարեւելեան օրակարգի եւ հայկական շահերի համարկման, մա-նաւանդ նկատի ունենալով ՌԴ լայնածիր ներգրաւումը մերձարեւելեան աշ-խարհաքաղաքականութեան մէջ Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմի թնճուկում: Հնդիկ մեկնաբան Տիլիփ Հիրօն Ռուսաստանի ներգրաւումը սիրիական հակամարտութիւնում փաստում է, որ այն յանգեցրել է «տարա-ծաշրջանի ուժային հաւասարակշռութեան» փոփոխութեան: Պատահա-կան չէ, որ «2015ի Հոկտեմբերից մինչեւ 2016ի Օգոստոս Փութինի հետ բա-նակցութիւններ են վարել բարձրաստիճան պաշտօնեաներ Սաուտեան Ա-րաբիայից, Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններից, Քաթարից, Պահրէյ-նից եւ Թուրքիայից»[33]:

Թուրքիայի Հանրապետութիւնն արցախեան վերջին պատերազմի ըն-թացքում ունէր ուղիղ մասնակցութիւն ազատ Արցախի դէմ ադրբեջանա-կան գործողութիւնների մէջ։ Այս մասին են վկայում ոչ միայն երրորդ կողմե-րի արձագանգը, այլեւ հենց թուրքական պետութեան եւ ՀՀ պաշտօնական փաստաթղթեր, յայտարարութիւններ[34]։ Բնական է, որ թուրքական պետու-թեան ընդարձակումն արդէն իրողութիւն է Կիպրոսից մինչեւ Սիրիա եւ Լեռնային Ղարաբաղ։ Չնայած ռուսական խաղաղապահների առկայու-թեանը, շարունակում ենք ականատես լինել արցախահայութեան կեանքի իրաւունքի կոպտագոյն խախտումների: Այս հայկական քաղաքկրթութեան անվտանգային ինքնորոշման կարեւոր ազդակ է։ Ակնյայտ է, որ Ուկրայ-նայում եւ այլուր անվտանգային պատի առաջ կանգնած Ռուսաստանի Դաշնութիւնը չի կարող միայնակ յաղթահարել Կովկասեան Լեռնաշղթա-յից հարաւ գտնուող իր աւանդական դաշնակիցների անվտանգային մար-տահրաւէրների ծնած վտանգները։ Հնարաւոր է, որ հայկական, իրանա-կան, Լեւանտի արաբական, յունական տեղային քաղքակրթութիւնների ինքնորոշումը ստեղծի մի այնպիսի անվտանգային համագործակցութեան տիրոյթ, որում իրենց առաւել շօշափելի դերակատարութիւն ունենան Մոս-կուան եւ Փարիզը։

Առաջիկայ տարիների եւ երկարաժամկէտ կտրուածքով դժուար չէ կան-խատեսել ուժերի վերադասաւորումները Մերձաւոր Արեւելքում, սակայն արդեօ՞ք հայկական քաղաքակրթութիւնը պատրաստ է ինքնորոշման մի-ջոցով ներկայացնել մերձարեւելեան քաղաքականութեան հիմնական դե-րակատարի հայտ։ Նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ արցախահա-յութիւնը ամբողջութեամբ ռուսական խաղաղապահ առաքելութեան շնոր-հիւ է հայրենազրկումից խուսափելու եւ կեանքի իր հիմնարար իրաւունք-ների իրացումը, այս պահին անվտանգային դերակատարի կարգավիճակի փոփոխութեան ձգտումները կարող են յանգեցնել քաղաքական խառնա-շփոթությեան։ Սակայն եթէ նկատի ունենանք մերձարեւելեան քաղաքա-կանութեան արժէքային բազմաչափութիւնը, ապա ակնյայտ է դառնում, որ քաղաքական խառնաշփոթութիւնը միայն ժամանակաւոր է, իսկ ՀՀի առա-ջանցիկ զարգացման, նրա տնտեսական իրողութիւնների բարեշրջման, անվտանգային ներքին ու արտաքին միջավայրի հնարաւոր փոփոխութ-եան պարագայում է՛լ աւելի է կարեւորուելու հայկական քաղաքակրթու-թեան դերը ներքաղաքակրթական երկխօսութեան տիրոյթում։

Հայկական գաղթօճախների միջոցով կրթական տարածութեան ստեղծ-մամբ, ՀՀն հնարաւորութիւն կը ստանայ ապահովելու իր «վերադարձը» Մերձաւոր Արեւելք, որին կարող են յաջորդել երկկողմ եւ բազմակողմ ձեւա-չափերով քաղաքակրթական երկխօսութիւնը տնտեսական ու անվտանգա-յին համագործակցութեան վերածելու ջանքերը։ Այս առումով էլ կարեւորում ենք քաղաքացիավարական սկզբունքների կիրառումը համազգային հա-մախմբման համար, քանի որ, նմանօրինակ մօտեցումը լրացնում է ժողովր-դաիշխանութեան տեսութեան մեթոդաբանական բացը՝ կարեւորելով ժո-ղովրդաիշխանութեան որակի, քաղաքացիակենտրոն կառավարման, օ-րէնքի գերակայութեան, մարդու քաղաքական, տնտեսական, ընկերային եւ մշակութային իրաւունքների պաշտպանութեան ներպետական եւ մի-ջազգային ընթացակարգերի կայացումը։

Քաղաքացիական հասարակութեան զարգացումը ՀՀում կարեւոր է հենց պետութեան որպէս քաղաքական գերակայ ինստիտուտի ռազմավա-րութեան իրացման տեսակէտից։ Այս խնդրին լուծում տալու մտայնութեամբ էլ առաջարկում ենք քաղաքացիավարութիւնն ընդունելորպէս ՀՀում քա-ղաքացիական մշակոյթի զարգացման տեսական հիմք։ Փաստօրէն մշա-կութային ինքնորոշման արժէքաբանական կողմնորոշիչների յարուցիչնե-րը պէտք է գտնել հենց հայկական միջավայրում՝ ձգտելով ապահովել անց-եալ-ներկայ-ապագայ եռաչափ կենսաքաղաքակրթական միջավայր, որ-տեղ անցեալից սնուող մշակութային իրողութիւններն ապահովում են ՀՀ եւ հայութեան անվտանգութիւնը մի շարք ուղղութիւններով։ Հայկական քաղաքականութեան էթնօգիտակցական միջավայրը մինչ օրս մեծապէս սահմանափակուել է Հայաստան-Սփիւռք կապերի ամրապնդմամբ եւ փո-խօգնութեամբ: Այսօրուայ հրամայականն է, դադարել անորոշութիւններ մակածելուց եւ բնականոն արդիականանալ հայկական քաղաքականու-թեան առանցքային արժէքների շրջանակում։ Տարակուսելի է, որ հայկա-կան քաղաքական վերնախաւը չի կարեւորում քաղաքակրթական միքանի հարթութեան մէջ դերային բազմաձեւութեամբ ինքնորոշուելու կարեւորու-թիւնը, այլապէս հայկական քաղաքացիական հասարակութեան արժէքա-բանական կողմնորոշիչները չէին կարող հակադրուել ազգային ինքնու-թեան բնականոն արդիականացմամբ հայկականութեան ծիլերի պահ-պանմանն ու զարգացմանը։ Եկեղեցու, տղամարդու եւ կնոջ աւանդական կերպարի, ազգային արժէհամակարգի, անգամ՝ կենցաղային հարթու-թեան վրայ պահպանուող աւանդոյթների ու սովորոյթների դէմ տարատե-սակ գրոհները միարժէք են: Միարժէք են քանի որ զրկում են հայութեան կա՛մ քաղաքակրթօրէն ինքնորոշուելու, կա՛մ ինքնուրոյն քաղաքակրթա-կան պատկանելութիւնը վճռելու հնարաւորութիւնից եւ յանգեցնում են նրա մեքենական համարկման։

Այս հանգրուանում անհրաժեշտ է զուգահեռներ անցկացնել իսլամա-կան եւ հայկական քաղաքակրթութիւնների միջեւ։ Իսլամական քաղաքա-կրթութեան նկատմամբ վերաբերմունքն ունի հայկական քաղաքակրթու-թեան ինքնորոշման խնդիրների բարդութեան բազմաշերտութիւնը։ Մի կողմից, ներքաղաքակրթական տարանջատուածութիւնը յանգեցրել է տարբեր ճամբարների միջեւ կատաղի մրցակցութեան, միւս կողմից, սա-կայն, Արեւմուտքի ստեղծած «ուրիշը» դիտարկուել է որպէս հակադիր բե-ւեռ՝ ինքն իրեն մղելով անորոշութիւնների յորձանուտ։ Արեւմտեան քաղա-քակրթութեան կողմից իսլամի նկատմամբ դրսեւորած վարքաբանութեան կողմնորոշիչներն են այլ կրօնական պատկանելութիւնը, քաղաքակրթու-թեան տարածութեան աշխարհագրական փոխդասաւորութիւնը, զարգաց-ման տարբերութիւնները, աշխարհաքաղաքականութիւնը եւն.։

Յատկանշական է, որ քաղաքակրթութիւնների բախումն արդէն ԻԱ. դարում ստանում է Արեւելք-Արեւմուտք աշխարհագրական նրբերանգներ, երբ իսլամական Քոսովոյի անկախութիւնը[35], որը հակամարտում է ուղղա-փառ քրիստոնեայ Սերպիայի դէմ, դառնում է աշխարհաքաղաքական ու-ժային կենտրոնների միջեւ մրցավազքի արտացոլում։

Քոսովոյի դէպքը մեծ տէրութիւնների աշխարհաքաղաքական վարքա-բանութեան դասական օրինակ է եւ քաղաքական-քաղաքակրթական կողմնորոշիչների ցուցիչ։ Բնական է, որ ՀՀն, նկատի ունենալով ՀՀ քաղա-քացիների մեծամասնութեան կրօնական զգացմունքներն ու պատկերա-ցումները, հարկադրուած է հաշուի առնել միջմշակութային փոխազդեցու-թիւնների եւ հասարակութիւնների քաղաքական վարքաբանութեան վրայ կրօնի ազդեցութիւնը: Սակայն հայկական քաղաքակրթութեան վերած-նունդը միջկրօնական երկխօսութեան դաշտում դիտարկելով՝ ՀՀն կարող է ստանալ քաղաքակրթութիւնների երկխօսութեան լայն դաշտ, որտեղ իր քաղաքակրթական ինքնորոշումն ընկալուի որպէս տեղային քաղաքակր-թութեան քաղաքական նկրտումների հաստատութենականացում։

Հետեւաբար կարեւոր է, որ հայ մարդն ինքնորոշուի նախ իր պատ-կերացումներում՝ հայ մարդու նշանային համակարգի բազմաշերտութեան եւ արտաքին ու ներքին հակասութիւնների յաղթահարման հերոսական-ո-գեղէն արդիականացմամբ։ Պատմական յիշողութիւնը դիտարկելով որպէս ազգային կենսափորձի կուտակման ձեւ, այդուհանդերձ հարկադրուած ենք համարում շեշտել, որ ազգային նշանային համակարգի եւ հնատիպերի մշակութաբանական-մարդաբանական ուսումնասիրութիւնների քաղաքա-կան գնահատման սակաւութիւնը սահմանափակում են հայ մարդու՝ «ո՞վ եմ ես» հարցին յստակօրէն պատասխանելու հնարաւորութիւնները, ինչն էլ նրան դրդում է անհատի մակարդակում փնտռելու իր ազգային ինքնու-թեան չափորոշիչները՝ դառնալով զանազան արտածին հոսանքների հա-մակիր կամ զոհ։ Այս իմաստով հայկական քաղաքակրթութիւնը յարում է նաեւ իսլամական քաղաքակրթութեանը՝ ինչպէս ինքնութեան որոնումների մշակութային իմաստաբանութեան բազմաչափութեամբ, այնպէս էլ, մեր համոզմամբ, արժէքաբանօրէն: Սրա հետեւանքով էլ հայ եւ մահմետական մշակութային տարածքների փոխազդեցութիւնների դաշտում ձեւաւորուած քաղաքական եւ ընկերային մարդաբանութեան հարցերը մեր համոզմաբ դեռեւս մնում են մեծապէս չուսումնասիրուած։

Վերոշարադրեալը մեզ թոյլ է տալիս հայկական կրթական տարածու-թիւնը դիտարկել մի շարք քաղաքական-քաղաքակրթական չափումներով։ Նախ, կրթական տարածութեան համարկումը կարող է նոր հնարաւո-րութիւններ ստեղծել հորիզոնական կապերով ցանցային յարաբերութիւն-ների զարգացման համար, գործնական հարթակ դառնալ ինչպէս միջմշա-կութային հաղորդակցութեան ու մարդկային շփումների, այնպէս էլ տար-բեր արժէշահային խմբեր ներկայացնող մարդկանց միջեւ երկխօսութիւն ձեւաւորելու համար։ Մեր համոզմամբ հայկական կրթական տարածութիւ-նը կ’օգնի ՀՀին ու հայկական գաղթօճախներին մասնակցել աշխատանքի միջազգային բաժանմանը, մէկտեղել հայկական էթնօաւազանի մարդկա-յին եւ մտաւորական աղբիւրները՝ միեւնոյն ժամանակ պահպանելով յարա-բերական ինքնուրոյնութիւնն ինչպէս քաղաքակրթական ինքնութեան, այնպէս էլ քաղաքական կողմնորոշման իմաստով։ Այլ կերպ ասած, հայ-կական կրթական համակարգը ունակ է ձեւաւորելու մի ընդհանրական հարթակ, որտեղ գաղափարների յառաջացման եւ մարդկանց ուղիղ շփում-ների խաչմերուկում հնարաւոր է մեծացնել հայութեան համազգային մրցու-նակութիւնը եւ ձեւաւորել ազգային քաղաքական-քաղաքակրթական տի-րոյթ։

Յատկանշական է, որ «փափուկ ուժի» տեսութեան հիմնադիր, ամերի-կացի գիտնական Ճոզըֆ Նայը որպէս փափուկ ուժ դիտարկում է մշակոյ-թը, քաղաքական արժէքները եւ արտաքին քաղաքականութիւնը[36]: Եթէ նկատի ունենանք, որ հայկական գաղթօճախերը եւ հայկական կրթական տարածութիւնը մշակութային եւ արտաքին քաղաքական նպատակների են ծառայում անուղղակիօրէն, ապա ստացւում է, որ փափուկ ուժի համա-պարփակ օրակարգ ձեւաւորելու համար հայկական քաղաքակրթութեանը հաստատութենական մակարդակում պակասում է սոսկ քաղաքական ար-ժէշահային կողմնորոշիչների համալիրը, իսկ որպէս այդպիսին մեր պատ-կերացմամբ կարող են ծառայել միջքաղաքակրթական երկխօսութիւնը, Մերձաւոր Արեւելք-Եւրասիա-Արեւելեան Եւրոպա քաղաքական հարթակի ձեւաւորումը, որոնք կ’իրաւականացնեն բնիկ քաղաքակրթութիւնների քա-ղաքական նկրտումները՝ ուղիղ սպառնալիք չհանդիսանալով ազատական աշխարհակարգի կամ իսլամական, ռուսական, չինական ձգտումների հա-մար: Պատահական չէ Նայի այն դիտարկումը, թէ «երբ որեւէ երկրի մշա-կոյթ ներառում է տիեզերական արժէքներ, իսկ նրա քաղաքականութիւնը (policies) նպաստում է ուրիշների կողմից ընդունելի արժէքների եւ շահերի առաջխաղացմանը, այն մեծացնում է ցանկալի արդիւնքին հասնելու հաւա-նականութիւնը՝ գրաւչութեան եւ պարտականութեան յարաբերութեան պատճառով, որն այն ստեղծում է»[37]:

ԵԶՐԱՓԱԿՈՒՄ

Հայկական քաղաքակրթութեան քաղաքական չափման ուսումնասիրու-թիւններով յանգում ենք հետեւեալ եզրակացութեան.-

Անհրաժեշտ է փաստել, որ հայկական քաղաքակրթական ինքնութիւնն իր արժէքաբանութեան եւ կողմնորոշումների մէջ անորոշ է այն առումով, որ չկան քաղաքակրթական ինքնութեան կենցաղ-մշակութային եւ ընկերա-յին չափանիշեր, ընդհանուր կրթական տարածութիւն, ազգային իտէալ-ների ռազմավարական համակարգում եւն.։ Այս բացը լրացնելու նպատա-կով առաջարկում ենք յետագայ հետազօտութիւններով պարզել հայկական ինքնութեան ընկերային, կենցաղային, մշակութային բազմաշերտութեան դրսեւորումները՝ հիմք ընդունելով լեզուի-հավատի- եկեղեցու-նիւթական ու ոգեղէնական մշակութային ժառանգութիւն բնականոն արդիակա-նացման ցանցային գործընթացը։

Հայկական քաղաքակրթութեան արժէքաբանական իմաստաւորման տեսակէտից անհրաժեշտ ենք համարում յետագայում նմանօրինակ հետա-զօտութիւնները՝ ազգային աշխարհայեցողութեան ընկերամշակութային միջավայրից բխեցուած օրինակների հիման վրայ։ Համոզուած ենք, որ ա-ռանց հայկականութեան, հայեցիութեան, հայ մարդու նախակերպարների քաղաքական ու մշակութային վերծանման հնարաւոր չէ ապահովել հայ-կական քաղաքակրթութեան շարունակականութիւնը ե՛ւ ՀՀի ե՛ւ Արցախի ե՛ւ Սփիւռքի անվտանգ ապագան:

Armenian Civilzation in the Context of Current polItIcal Developments In the MIddle East

(Summary)

Mariam Margaryan (mariam.margaryan@paara.am)

Garik Poghosyan (garik.poghosyan2011@gmail.com)

In the context of the clash and dialogue of Eastern and Western civilisations, the paper argues the importance of the reemergence of the Armenian civilization in the Middle East, which should be based on an  Armenian educational platform. In this regard, the paper theorizes a number of relevant issues and assesses them from past, present and future perspectives.

The authors highlight the importance of the paradigmatic analysis of the implications of current uncertainties. They note that in order to manage these implications it is necessary to include a broad set of cultural and anthropological issues, which should be analysed through current political processes.

---

[1] Dominique Moisi, The Geopolitics of Emotion: How Cultures of Fear, Humiliation, and Hope Are Reshaping the World, Doubleday, 2009:

[2] Նոյն, էջ 21:

[3] Նոյն, էջ 32:

[4] Նոյն, էջ 56:

[5] Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, Simon & Schuster, 1996:

[6] Ниал Фергюсон, Цивилизация. Чем Запад отличается от остального мира, Издательство АСТ, 2014 (Niall Ferguson, Civilization: The West and the Rest), էջ 160:

[7] A. J. Toynbee, A Study of History, volume one, fourth Impression, Oxford University Press, 1948, էջ 395, 484:

[8] Կոստան Զարեան, Սպանիա, Զանգակ հրատ., Երեւան, 2018, Էջ 52:

[9] Մ. Մարգարեան, Քաղաքական արդիականացման հրամայականները Հայաստանի Հանրապետութիւնում, «Պետական ծառայութիւն հրատ.», Երեւան, 2019, էջ 239-40:

[10] J. I. Kidd, “Oswald Spengler, Technology, and Human Nature,” The European Legacy, 17(1):2012, էջ 22:

[11] Մ. Մարգարեան, Քաղաքական լիդէրութիւն։ Տեսութիւն եւ պրակտիկա, ՀՀ պետական կառավարման ակադեմիա, Երեւան, 2017, էջ 23:

[12] “Turkish-Backed Syrian Fighters Join Armenian-Azeri Conflict” The Wall Street Journal, October, 14, 2020 (https://www.wsj.com/articles/turkish-backed-syrian-fighters-join-armenian-azeri-conflict-11602625885 ):

[13] I. H. Daalder, “Decision to Intervene: How the War in Bosnia Ended,” Brookings, https://www.brookings.edu/articles/decision-to-intervene-how-the-war-in-bosnia-ended/ :

[14] “Conflict in Ukraine’s Donbas: A Visual Explainer,” International Crisis Group (https://mineconomy.am/en/page/789 ):

[15] R. Dixon, “Azerbaijan’s drones owned the battlefield in Nagorno-Karabakh — and showed future of warfare,” The Wall Street Journal, November 11, 2020 (https://www.washingtonpost.com/world/europe/nagorno-karabkah-drones-azerbaijan-aremenia/2020/11/11/441bcbd2-193d-11eb-8bda-814ca56e138b_story.html ):

[16] Մ. Մարգարեան, «Քաղաքական արդիականացման քաղաքակրթական չափումը որպէս ռազմավարական կառավարման ապահովման հիմք», Հայկական բանակ, ՀՀ ՊՆ ՊԱՀՀ ռազմագիտական հանդէս, 4(94):2017, էջ, 21-22:

[17] Մ. Մարգարեան, «Ազատութիւնների մեծ խարտիան եւ արդի քաղաքական զարգացման արժէքաբանութիւնը», Տարեգիրք Ազատութիւնների Մեծ Խարտիա, Պատմութեան հարցեր 5,Երեւսն, 2019, էջ 210:

[18] Մ. Մարգարեան, Համընդհանուր անվտանգութեան համակարգի արդիակա-նացման հիմնախնդիրները եւ «Հայկական աշխարհը», Հայկական բանակ, ՀՀ ՊՆ ՊԱՀՀ ռազմագիտական հանդէս, 1-2(67-68):2011, էջ 118-29:

[19] P. Sorokin, Social and Cultural Dynamics, 3 Volumes, American Book Company, New York, 1937:

[20] Council on Foreign Relations, “Conflict Between Turkey and Armed Kurdish Groups,” https://www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/conflict-between-turkey-and-armed-kurdish-groups :

[21] Henry Kissinger, World Order, Penguin Press, New York,  2014, էջ 30-38:

[22] Նոյն:

[23] H. Dabashi, Iran: The Rebirth of a Nation, Palgrave Macmillan, 2016, էջ 238:

[24] S. Huntington and Ali A. Hirsi, “The Clash of Civilizations Revisited,” New Perspective Quarterly, Winter, 24(1):2007, էջ 53-59:

[25] “Arab Spring,” Britannica, https://www.britannica.com/event/Arab-Spring :

[26] N. Korrami, “How China gains from Armenia-Azerbaijan war,” https://eurasianet.org/perspectives-how-china-gains-from-armenia-azerbaijan-war

[27] R. Weitz, “Central Asia’s Taliban Surprise,” Middle East Institute, September 16, 2021, https://www.mei.edu/publications/central-asias-taliban-surprise :

[28] Фергюсон, էջ 28:

[29] “Statement by the Co-Chairs of the OSCE Minsk Group,” 29 July 2021, https://www.diplomatie.gouv.fr/en/country-files/armenia/news/article/statement-by-the-co-chairs-of-the-osce-minsk-group-29-jul-2021 :

[30] S. G. Carter, “Christopher Dawson and Ayatollah Khatami and ‘The Dialogue of Civilizations’: A Christian–Muslim Conversation,” (paper delivered at the Centre for Christianity and Interreligious Dialogue, Heythrop College, University of London on 17 January 2007):

[31] “European Higher Education Area,” https://www.coe.int/en/web/higher-education-and-research/european-higher-education-area :

[32] Ministry of Foreign Affairs of the Hellenic Republic “Meeting of the Ministers of Foreign Affairs of Greece, Cyprus, Egypt and France (Athens, 19.11.2021),” https://www.mfa.gr/en/current-affairs/statements-speeches/meeting-of-the-ministers-of-foreign-affairs-of-greece-cyprus-egypt-and-france-athens-19112021.html :

[33] D. Hiro, Cold War in the Islamic World: Saudi Arabia, Iran and the Struggle for Supremacy, Oxford University Press, 2018, էջ 296:

[34] «ՀՀ ԱԳՆ 3այտարարութիւնը», 21 Հոկտեմբերի, 2020, https://www.mfa.am/hy/interviews-articles-and-comments/2020/10/21/mfa_st/10562 :

[35] “A Guide to the United States’ History of Recognition, Diplomatic, and Consular Relations, by Country, since 1776: Kosovo, Office of the Historian,” https://history.state.gov/countries/kosovo :

[36] J. S. Nye Jr., Soft Power: The Means to Success in World Politics, Public Affairs, New York, 2004, էջ 26:

[37] Նոյն: