ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԽԱՐԻԶՄԱՅԻ ԿԵՐՊԱՓՈԽՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐԱԿԱՆ ԱՆՑՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄ

Աշխատանքը կատարված է 20 RF -189 «Խարիզմատիկ առաջնորդությունն արևելքի ժամանակակից քաղաքական մշակույթներում (մարդաբանական ասպեկտ)» գիտական ծրագրի շրջանակներում:

Հոդ­վա­ծում հիմ­նա­վոր­ված է մո­տե­ցում, որ Ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ան­ցու­մը՝ որ­պես քա­ղա­քա­կան փո­փո­խութ­յուն­նե­րի բազ­մա­շերտ գոր­ծըն­թաց են­թադ­րում է քա­ղա­քա­կան խա­րիզ­մա­յի հա­մա­կարգ­ված ուսում­նա­սի­րութ­յուն: Այդ հա­մա­տեքս­տում փաս­տարկ­վում է մո­տե­ցում, որ Ս. Հան­թինգ­թո­նի ժո­ղովր­դա­վա­րաց­ման «եր­րորդ ա­լի­քի» շրջա­նակ­նե­րում տե­ղի ու­նե­ցած հետ­նա­հանջ­նե­րից հիմ­նա­կա­նում կա­րե­լի էր խու­սա­փել, ե­թե փո­փո­խութ­յուն­նե­րը տե­ղի ու­նե­նա­յին ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան հա­մախմբ­ման սկզբունք­նե­րի հի­ման վրա՝ ստեղ­ծե­լով հնա­րա­վո­րութ­յուն­ներ, մի կող­մից հաղ­թա­հա­րել քա­ղա­քա­կան ա­նո­րո­շութ­յուն­նե­րը, մյուս կող­մից՝ կեր­պա­փո­խել քա­ղա­քա­կան խա­րիզ­ման:

Ներ­կա­յաց­վում է, որ միայն կեր­պա­փոխ­վող խա­րիզ­մա­տիկ իշ­խա­նութ­յու­նն իր խա­րիզ­մա­տիկ լի­դեր­նե­րով կա­րող են դուրս բե­րել եր­կի­րը տա­րաբ­նույթ ճգնա­ժա­մե­րից՝ հե­տա­մուտ լի­նե­լով չա­փե­լի, հա­սա­նե­լի, կողմ­նո­րոշ­ված և­ ինս­տի­տու­ցիո­նալ սահ­ման­ված խնդիր­նե­րի լու­ծում ա­պա­գա­յին միտ­ված ժա­մա­նա­կի մեջ:

Բա­նա­լի բա­ռեր. Ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ան­ցում, ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան հա­մախմ­բում, քա­ղա­քա­կան խա­րիզ­մա, կեղծժո­ղովր­դա­վար­ներ («predemocratic» politicians), հան­րա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն, խա­րիզ­մա­յի ան­կում, բազ­մա­մա­կար­դակ խա­րիզ­մա, խա­րիզ­մա­յի կեր­պա­փո­խում:

Ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ան­ցու­մը՝ որ­պես քա­ղա­քա­կան փո­փո­խութ­յուն­նե­րի բազ­մա­շերտ գոր­ծըն­թաց են­թադ­րում է հա­սա­րաքա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գի ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան կեր­պա­փո­խում: Ար­դեն 1990-ա­կան թվա­կան­նե­րին Ս. Հան­թինգ­թո­նի ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան «եր­րորդ ա­լի­քի» հա­յե­ցա­կար­գի շրջա­նակ­նե­րում, հա­մե­մա­տութ­յան մեջ սկսե­ցին լայ­նո­րեն ուսում­նա­սի­րել հա­րա­վեվ­րո­պա­կան և լա­տի­նաա­մե­րիկ­յան երկր­նե­րի փոր­ձը՝ որ­պես հետ­կո­մու­նիս­տա­կան հա­սա­րաքա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գի ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան կեր­պա­փոխ­ման բա­նա­լի: Հետ­կո­մու­նիս­տա­կան երկր­նե­րում քա­ղա­քա­կան փո­փո­խութ­յուն­նե­րը տե­ղի ու­նե­ցան «ան­ցու­մա­գի­տութ­յուն», «տրանս­ֆոր­մա­ցիա», «ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան հա­մախմ­բում», «գծա­յին ա­զա­տա­կա­նա­ցում» հաս­կա­ցութ­յուն­նե­րի ար­ժե­քա­բա­նութ­յան տե­սա­կի­րա­ռա­կան սկզնունք­նե­րի մե­խա­նի­կա­կան ներդր­ման հի­ման վրա: Են­թադր­վում էր, որ ոչ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան վար­չա­կար­գե­րի կազ­մա­քան­դու­մը կհան­գեց­նի ժո­ղովր­դա­վա­րաց­ման, բայց ինչ­պես ռուս քա­ղա­քա­գետ Ա. Յու. Մել­վիլն է նշում «ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան նոր­մե­րի կա­յաց­ման և զար­գաց­ման պատ­մութ­յու­նը խո­սում է այն մա­սին որ ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յու­նը դա զար­գաց­ման գա­ղա­փար­նե­րի և սկզ­բունք­նե­րի, ինս­տի­տուտ­նե­րի ու արա­րո­ղա­կար­գե­րի նո­րաց­ման ու ըն­դար­ձակ­ման գոր­ծըն­թաց է: Այ­սինքն՝ պատ­մութ­յան հո­լո­վույ­թում ա­լի­քա­յին զար­գա­ցում ապ­րած այ­սօր­վա ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան բնու­թագ­րիչ­ներ ու­նե­ցող քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գե­րի և բա­ցա­ռա­պես մեր ժա­մա­նակ­նե­րի արդ­յունք ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յուն­նե­րի տար­բե­րութ­յուն­ներն այն­քան ակն­հայտ են, որ ժա­մա­նա­կա­կից քա­ղա­քա­կան մտքի առջև դրվում է փո­փո­խութ­յուն­նե­րի և քա­ղա­քա­կան զար­գաց­ման մա­սին ձևա­վոր­ված պատ­կե­րա­ցում­նե­րի հա­յե­ցա­կար­գա­յին նո­րաց­ման խնդի­րը` հետ­կո­մու­նիս­տա­կան կեր­պա­փո­խում­նե­րի տա­րաբ­նույթ հաշ­վառ­մամբ» [1, с. 22-43 ]: Ու­շագ­րավ է նաև ան­ցու­մա­գետ Լ․ Դայ­մոն­դի պնդու­մը, որ «XXI դար հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րը թևա­կո­խել են ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան ճգնա­ժա­մով, և «եր­րորդ ա­լի­քը» կա­րող էր խու­սա­փել պահ­պա­նո­ղա­կան «հետ­նա­հան­ջից» ե­թե փո­փո­խութ­յուն­նե­րը տե­ղի ու­նե­նա­յին ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան հա­մախմբ­ման սկզբունք­նե­րի հի­ման վրա՝ ստեղ­ծե­լով նոր հնա­րա­վո­րութ­յուն­ներ, մի կող­մից հաղ­թա­հա­րել քա­ղա­քա­կան անո­րո­շութ­յուն­նե­րը, մյուս կող­մից՝ բա­ցա­ռել իշ­խա­նութ­յան օրինականութ­յան ճգնա­ժա­մը, և, կոշտ ու մրցու­նա­կութ­յամբ պա­կա­սով տա­ռա­պող գոր­ծիչ­նե­րի մուտ­քը քա­ղա­քա­կան հա­մա­կարգ» [2, pp 36-50]: Կա­րե­լի է հա­մա­ձայ­նել, որ միայն դե­րա­կա­տար­նե­րի օրինական իշ­խա­նութ­յան ձևա­վո­րու­մը կա­րող էր ա­վար­տին հասց­նել ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ան­ցու­մից հա­մախմ­բում ձևաչափը՝ մշա­կե­լով «ա­նո­րո­շութ­յու­նից դուրս գա­լու» արդ­յու­նա­վետ ու­ղի ան­ցու­մա­յին փու­լում գտնվող հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րի հա­մար: Սա­կայն ի սկզբա­նե գծա­յին զար­գա­ցում են­թադ­րող ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան անց­ման գոր­ծըն­թա­ցում գտնվող հետ­խորհր­դա­յին հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րում ստեղծ­վել է քա­ղա­քա­կան վար­չա­կար­գե­րի, իշ­խա­նութ­յան բաշխ­ման և վե­րար­տադր­ման կա­ռույց­նե­րի չա­փա­զանց լայն տար­րա­պատ­կեր, ձևա­վոր­վել են տար­բեր քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գեր [3, էջ 111-113]: Ա­վե­լին՝ գծա­յին ա­զա­տա­կա­նաց­ման հետ­ևան­քով հետ­խորհր­դա­յին երկր­նե­րի ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ան­ցու­մը հան­գե­լով քա­ղա­քա­կան զար­գաց­ման (բաշխ­ման, շար­ժու­նա­կութ­յան, ինք­նութ­յան, մաս­նակ­ցութ­յան, օրինականութ­յան) ճգնա­ժա­մե­րի խոր­տա­կեց ապս­տամբ զանգ­ված­նե­րի հա­վա­տը խա­րիզ­մա­տիկ լի­դեր­նե­րի իշ­խա­նութ­յան նկատ­մամբ: Դա ստեղ­ծեց այն­պի­սի լուրջ վտանգ­ներ ինչ­պի­սիք են՝ սպա­սում­նե­րի հիաս­թա­փութ­յու­նը, օ­տա­րու­մը, կո­ռուպ­ցիան, սո­ցիա­լա­կան ա­նար­դա­րութ­յու­նը, մի­ջանձ­նա­յին անվս­տա­հութ­յու­նը: Ակն­հայտ է, որ առ­կա հիմ­նախն­դիր­նե­րի լու­ծու­մն ուղ­ղա­կիո­րեն պայ­մա­նա­վոր­ված են ինչ­պես նշում է Ս. Հան­թինգ­տո­նը «հա­սա­րա­կութ­յան բարձր մա­կար­դա­կի հաս­նելն ու այն պա­հե­լը շատ կախ­ված է քա­ղա­քա­կան ինս­տի­տուտ­նե­րի պա­տաս­խա­նա­տու գոր­ծու­նեութ­յու­նից» [4, с. 25-26]: Ի գի­տութ­յուն ըն­դու­նե­լով Ս. Հան­թինգ­թո­նի մո­տե­ցու­մը՝ անհ­րա­ժեշտ է նկա­տի ու­նե­նալ, որ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան անց­ման գոր­ծըն­թա­ցում կու­տակ­ված հսկա­յա­ծա­վալ տե­սա­կի­րա­ռա­կան նյու­թե­րի վեր­լու­ծութ­յու­նը հա­յե­ցա­կար­գա­յին հստա­կութ­յուն է են­թադ­րում: Այդ ա­ռու­մով ու­շագ­րավ է զին­վո­րա­կան­նե­րի, պե­տութ­յան և քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կութ­յան փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում ավ­տո­րի­տար մտա­ծո­ղութ­յուն և­ ոչ մր­ցու­նակ տնտե­սութ­յուն խրա­խու­սող կեղծ ժո­ղովր­դա­վար­նե­րի («predemocratic» politicians) ինս­տի­տու­տի առ­կա­յութ­յան քննա­դա­տութ­յու­նն ան­ցու­մա­գետ Գ. О’ Դո­նել­լի կող­մից: Դա­սա­կար­գե­լով Բ­րա­զի­լիա­յի ձգձգված անց­մա­նը վե­րա­բե­րող ար­դի խնդիր­նե­րը Գ. О’ Դո­նել­լը կար­ևո­րում է՝ զին­ված ու­ժե­րի ինս­տի­տու­ցիո­նալ ներ­կա­յաց­վա­ծութ­յու­նը և մեծ ազ­դե­ցութ­յու­նը, բյու­րոկ­րա­տաց­ման բարձր կար­գա­վի­ճա­կը, հայ­րախ­նամ քա­ղա­քա­կան կա­ռա­վար­ման ո­ճի (կլեն­տե­լիզմ և պեր­սո­նա­լի­զա­ցիա) առ­կա­յութ­յու­նը: Հենց այս եր­ևույթ­նե­րի ծնունդ կեղծ ժո­ղովր­դա­վար­նե­րն ստեղ­ծում են մի կողմից քա­ղա­քա­կան ա­նո­րո­շութ­յուն, մյուս կող­մից տե­ղի է ու­նե­նում գոր­ծա­դիր իշ­խա­նութ­յան ինս­տի­տու­տո­նալ կար­գի զավ­թում՝ ամբոխահաճ քա­ղա­քա­կան գոր­ծի­չի կող­մից: Այս հա­մա­տեքս­տում էլ О’­Դո­նել­լը տար­բե­րա­կեց «ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ան­ցում» և «ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան հա­մախմ­բում» հաս­կա­ցութ­յուն­նե­րը: Ե­լա­կետ ըն­դու­նե­լով О’­Դո­նել­լի մո­տե­ցու­մը՝ Ս­կոտ Մէին­վա­րին­գն ու­շադ­րութ­յու­նը կենտ­րո­նաց­նե­լով հա­մախմ­բա­գի­տութ­յան հիմ­նախն­դիր­նե­րի վրա կար­ևո­րեց օրինականութ­յու­նը, ո­րը հնա­րա­վո­րութ­յուն է տա­լիս ա­զատ­վել հան­րա­յին ա­ջակ­ցութ­յուն չվա­յե­լող կա­ռա­վա­րիչ­նե­րից [5, с. 26 ]: Այս հա­մա­տեքս­տում էլ Դ. Ռու­շե­մե­րը, Ս. Հյուբ­նե­րը և Դժ. Ս­տե­ֆեն­սո­նն ու­սում­նա­սի­րե­լով պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման տար­բեր ձևե­րը՝ ա­ռա­ջար­կե­ցին ի­րենց մո­տե­ցու­մը՝ կեր­պա­փոխ­ման գոր­ծըն­թա­ցում ա­րա­րո­ղա­կար­գա­յին նոր­մե­րի, սո­ցիա­լա­կան տար­բե­րակ­ման և­ իշ­խա­նութ­յան ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան վրա էա­կա­նո­րեն ազ­դում է խա­րիզ­ման [6, pp. 10, 18-25]: Փաս­տո­րեն, հան­րա­գու­մա­րե­լով ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան անց­ման փոր­ձն ան­ցու­մա­գե­տնե­րն եզ­րա­կաց­րե­ցին, որ քա­ղա­քա­կան խա­րիզ­մա­յի կեր­պա­փոխ­ման ու­սում­նա­սի­րու­մը դար­ձել է անհ­րա­ժեշ­տութ­յուն, քա­նի որ ձևա­վոր­վել է մո­տե­ցում, ըստ ո­րի՝ ինս­տի­տու­ցիո­նալ ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յու­նը հնա­րա­վոր է ա­պա­հո­վել նաև քա­ղա­քա­կան խա­րիզ­մա­յի մի­ջո­ցով: Այս դի­տանկ­յու­նից էլ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան անց­ման գոր­ծըն­թա­ցում խա­րիզ­մա­յի հիմ­նա­կան կրո­ղի և­ ա­րա­րո­ղի՝ քա­ղա­քա­կան լի­դե­րի գոր­ծու­նեութ­յան ուսում­նա­սի­րութ­յու­նը եր­կա­կի կար­ևո­րութ­յուն է ստա­ցել: Այն կա­րող է բնա­կա­նոն ար­դիա­կա­նաց­նել հան­րա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը՝ պայ­մա­նա­վոր­ված ինչ­պես տար­րաբ­նույթ անձ­նա­կան շար­ժա­ռիթ­նե­րով, այն­պես էլ երբ ի­րա­կան ան­հա­տա­կա­նութ­յունն դի­տարկ­վում է որ­պես և՛ ղե­կա­վար­ման, և՛ կա­ռա­վար­ման նո­րա­րա­րաց­ման անհ­րա­ժեշտ բա­ղադ­րիչ: Ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան անց­ման գոր­ծըն­թա­ցում լի­դե­րի խա­րիզ­մա­յի մի­ջո­ցով հան­րա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան բնա­կա­նոն ար­դիա­կա­նաց­ման և փո­փո­խութ­յան կա­ռա­վար­ման տե­սանկ­յու­նից ա­ռա­ջար­կում ենք տար­բե­րա­կել «governance» և «management» հաս­կա­ցութ­յուն­նե­րը: Այս­պես, «Governance» հաս­կա­ցութ­յու­նը նա­խա­պես մշակ­ված պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան և փոր­ձի քա­ղա­քա­կա­կա­նութ­յան և ըն­թա­ցա­կար­գե­րի այն­պի­սի ամ­բող­ջութ­յուն է, ո­րն­ օգ­տա­գործ­վում է ռազ­մա­վա­րա­կան կա­ռա­վար­ման ա­պա­հով­ման, դրված նպա­տակ­նե­րին հաս­նե­լու, ու­նե­ցած պա­շար­նե­րը հաշ­վետ­վո­ղա­կան օգ­տա­գործ­ման և ռիս­կե­րը կա­ռա­վա­րե­լի դարձ­նե­լու ուղի­նե­րի մշակ­ման հա­մար: «Management» հաս­կա­ցութ­յու­նը ցան­կա­ցած կազ­մա­կեր­պութ­յան տար­բեր պա­շար­նե­րի (մարդ­կա­յին, ֆի­նան­սա­կան, ֆի­զի­կա­կան և տե­ղե­կատ­վա­կան) պլա­նա­վոր­ման, կար­գա­վոր­ման, ուղ­ղորդ­ման, վե­րահս­կո­ղու­թյան գոր­ծըն­թաց է՝ կազ­մա­կեր­պութ­յան առջև դրված նպա­տակ­նե­րին հաս­նե­լու հա­մար: Ե­թե «Governance» հաս­կա­ցութ­յու­նը նե­րա­ռում է խնդրի սահ­մա­նում և ճիշտ մշա­կած գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի նպա­տա­կա­մետ կա­տա­րում, ա­պա «management» ՝ ճիշտ մշա­կած գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի ճիշտ կա­տա­րում է: Պայ­մա­նա­վոր­ված հան­րա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան ար­ժե­քա­բա­նութ­յու­նից նպա­տա­կա­հար­մար է եր­կու մո­տե­ցում­ներն էլ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան անց­ման գոր­ծըն­թա­ցում զու­գա­միտ­ված օգ­տա­գոր­ծել: Սա­կայն այդ երկր­նե­րը, որ­պես­զի կա­րո­ղա­նան նպա­տա­կա­մետ պա­տաս­խա­նեն մար­տահ­րա­վեր­նե­րին՝ գե­րա­պատ­վութ­յու­նը պետք է տան «Governance»-ի սկզբունք­նե­րով վար­վող քա­ղա­քա­կա­նութ­յա­նը: Մեր կար­ծի­քով դա հնա­րա­վո­րութ­յուն կտա իշ­խա­նութ­յան ի­րա­կա­նաց­ման մշա­կույ­թը հարս­տաց­նել խա­րիզ­մա­տիկ պա­տաս­խա­նատ­վութ­յամբ և­ անց­յալ ներ­կա ա­պա­գա ե­ռա­չա­փութ­յան մեջ կար­ևո­րել քա­ղա­քա­կան խա­րիզ­մա­յի արդ­յու­նա­վետ գոր­ծա­ռու­մը՝ պայ­մա­նա­վոր­ված հան­րա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան բնա­կա­նոն ար­դիա­կա­նաց­մամբ և քա­ղա­քա­կան ժա­մա­նա­կի ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յամբ:

 Ի՞նչ է խա­րիզ­ման: Հին հու­նա­կան դի­ցա­բա­նութ­յան մեջ խա­րիզ­ման մեկ­նա­բան­վում էր հմայ­քի և գ­րավ­չութ­յան դի­ցու­հի­նե­րի՝ Քա­րիտ­նե­րի, միմ­յանցփոխլ­րաց­նող կեր­պար­նե­րի օգ­նութ­յամբ: Ըստ Հե­սիո­դո­սի Քա­րիտ­նե­րը հայր աստ­ված Զև­սի և­ օվ­կիա­նու­հի Էվ­րի­մո­նա­յի ե­րեք դուստ­րերն էին Էփ­րո­սի­նեն՝­տո­նա­կան խնդութ­յան, Ագ­լա­յան՝ տո­նա­կան շող ու փայ­լի, և Թա­լիան՝ ծաղ­կուն եր­ջան­կութ­յան դի­ցու­հի­ներն էին: Ն­րանք Օլիմ­պո­սում էին ապ­րում և պար­տա­վոր էին ի­րենց գրավ­չութ­յամբ ու հմայ­քով ու­ղեկ­ցել սի­րո և գե­ղեց­կութ­յան Ափ­րո­դի­տեին, պեր­ճա­խո­սութ­յան դի­ցո­հի Պեյ­թո­յին և հան­րա­հայտ Հեր­մե­սին: Այս­տե­ղից ակն­հայտ է, որ Քա­րիտ­նե­րը, ըստ էութ­յան, խորհր­դան­շում են Ափ­րո­դի­տեի՝­գե­ղեց­կութ­յան և Հեր­մե­սի՝ շո­ղո­քորթ խոս­քի մի­ջո­ցով ու­շադ­րութ­յուն գրա­վե­լու ու­նա­կութ­յուն: Այս նպա­տա­կով էլ Ափ­րո­դի­տեին նվիր­ված տա­ճար­նե­րում Քա­րիտ­նե­րին նվիր­ված պաշտ­պան­մուն­քա­յին ծե­սեր են կա­տար­վել՝ ակն­կա­լե­լով ստա­նալ նրբա­գե­ղութ­յուն, գրավ­չութ­յուն, բա­րե­հա­չութ­յուն, փառք, շնորհ, պա­տիվ, պարգև, ե­րա­նութ­յուն և դ­րանց մի­ջո­ցով ազ­դել շրջա­պատ վրա [7, с. 126] : Փաս­տո­րեն, խա­րիզ­ման այն «աստ­վա­ծա­յին պարգևն» է, որով օժտ­ված ան­հա­տն ազ­դե­ցութ­յուն ու­նի զանգ­ված­նե­րի վրա: Ն­շենք, որ խա­րիզ­մա­յի նման մեկ­նա­բա­նութ­յան հիմ­քը պայ­մա­նա­վոր­ված է Մ. Վե­բե­րի հա­յե­ցա­կար­գի մեկ­նա­բա­նում­նե­րի փո­խա­կերպ­ման, ընդ­լայն­ման նաև վե­րարժ­ևոր­ման հետ: Այդ բարդ գոր­ծըն­թա­ցում ո­րո­շի­չը մար­դու կող­մից քա­ղա­քա­ցու իր դե­րի ազ­դե­ցութ­յան ո­րա­կա­կան գի­տակ­ցումն է: Ա­ռանց դրա ա­նի­մաստ է խո­սել քա­ղա­քա­կան իշ­խա­նութ­յան և զանգ­ված­ներ վրա խա­րիզ­մա­յի կա­ռու­ցո­ղա­կան ազ­դե­ցութ­յան մա­սին: Այս նկա­տա­ռում­նե­րով էլ Օքս­ֆոր­դի բա­ցատ­րա­կան բա­ռա­րա­նում «խա­րիզ­մա» (հուն.Χάρισμα) հաս­կա­ցութ­յու­նը բնու­թագր­վում է որ­պես մարդ­կանց գրա­վե­լու հզոր (ու­ժեղ) անձ­նա­յին ո­րակ [8, p. 236]: Ու­սում­նա­սի­րե­լով այս եզ­րույ­թի ծա­գում­նա­բա­նութ­յու­նը՝ նշենք, որ այն տար­բեր դրսևո­րում­ներ ու­նի տար­բեր քա­ղա­քակր­թութ­յուն­նե­րում և տար­բեր մար­դա­բա­նա­կան տի­պե­րում: Արդ­յուն­քում՝ խա­րիզ­ման բնո­րոշ է և՛ անգ­լիա­կան «լի­դե­րին», և՛ գեր­մա­նա­կան «ֆյու­րե­րին», և՛ ռու­սա­կան «վոժ­դին» [9, с. 5-6.]: Փաս­տո­րեն, ան­կախ քա­ղա­քակր­թա­կան տար­բե­րութ­յուն­նե­րից` խա­րիզ­ման` որ­պես աստ­վա­ծա­յին շնորհ, նե­րառ­ված է քա­ղա­քա­կան իշ­խա­նութ­յան և­ իշ­խա­նա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ձգտող բո­լոր ան­հատ­նե­րի վար­քա­բա­նութ­յուն: Այս ա­ռու­մով քա­ղա­քա­կան խա­րիզ­ման ու­ղիղ հա­մե­մա­տա­կան է լի­դե­րի խա­րիզ­մա­յի հետ, ինչն էլ հնա­րա­վո­րութ­յուն է տա­լիս բնու­թագ­րել այն լի­դեր—հետ­ևորդ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը՝ որ­պես սո­ցիալ-հո­գե­բա­նա­կան ֆե­նո­մեն: Ըստ ֆե­նո­մե­նո­լոգ Մարկ Լու­չիի «­Խա­րիզ­ման վառ ար­տա­հայտ­ված գե­նե­տի­կա­կան հատ­կութ­յուն­ներ են, որոնք հստակ եր­ևում են ֆե­նո­տի­պի (ար­տա­քի­նի) մեջ» [10, с 123.]: Այլ մո­տեց­ման հա­մա­ձայն՝ «խա­րիզ­ման ոչ թե ան­ձի բնա­ծին կամ մար­գա­րեա­կան հատ­կութ­յուն­նե­րով օժտ­ված լի­նելն է, այլ ոչ վեր­բալ վար­քի արդ­յունք, ին­չը, կախ­ված ի­րա­վի­ճա­կից…» [11, с. 11.]:

Ու­սում­նա­սի­րե­լով «խա­րիզ­մա» հաս­կա­ցութ­յան ա­մե­նա­տար­բեր մեկ­նա­բա­նութ­յուն­ներն՝ փաս­տենք, որ Մ.­Վե­բե­րի խա­րիզ­մա­յի հա­յե­ցա­կար­գն իր տե­սա­կան հիմ­նա­վոր­վա­ծութ­յամբ մնում է ան­գե­րա­զան­ցե­լի: XX դա­րի սկզբին «իշ­խա­նութ­յուն», «տի­րա­պե­տում» հաս­կա­ցութ­յուն­նե­րի կա­ռուց­ված­քի ու­սում­նա­սիր­մա­նը զու­գա­հեռ Մ. Վե­բե­րը ներ­կա­յաց­րեց խա­րիզ­ման՝ որ­պես ան­հա­տին գերբ­նա­կան ու­ժով օժ­տող սո­ցիալ- հո­գե­բա­նա­կան ֆե­նո­մեն՝ որ­պես Աստ­ծո պարգև, աստ­վա­ծա­ծին նե­րուժ, «Աստ­ծուց տրված շնորհ» [12]: Ըստ Մ. Վե­բե­րի՝ այդ­պի­սի ան­հա­տն ու­նի «ա­ռաջ­նորդ» դառ­նա­լու բո­լոր հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րը. քա­նի որ խա­րիզ­ման ա­ռա­ջին հեր­թին ան­հա­տի բա­ցա­ռիկ հատ­կա­նիշ­նե­րի արդ­յունք է և­ որ­պես այդ­պի­սին այն «հա­սա­նե­լի չէ բո­լո­րին, և հենց դրա հա­մար էլ արիս­տոկ­րա­տիզ­մի բարձ­րա­գույն հնա­րա­վո­րութ­յուն է և շր­ջա­պա­տի եր­ևա­կա­յութ­յան արդ­յունք» [13, с. 341- 342 ]: Աս­վա­ծի շրջա­նակ­նե­րում Մ. Վե­բե­րը տար­բե­րա­կեց իշ­խա­նութ­յան ի­րա­կա­նաց­ման քա­ղա­քակր­թա­կան և դա­վա­նա­բա­նա­կան չա­փում­նե­րը, հա­մա­կար­գեց «խա­րիզ­մա»եր­ևույ­թը որ­պես Աստ­ծո պարգև, աստ­վա­ծա­ծին նե­րուժ, «Աստ­ծուց տրված շնորհ և­ ո­ղոր­մութ­յուն»: Ա­վե­լին՝ Մ. Վե­բե­րը հա­մոզ­ված էր որ Աստ­վա­ծա­յին շնորհ խա­րիզ­ման սեր­տո­րեն փոխ­կա­պակց­ված է նոր սո­ցիա­լա­կան կա­ռույց­նե­րի ստեղծ­ման, ինչ­պես նաև ան­հա­տի ա­զա­տութ­յան, ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան նա­խա­ձեռ­նութ­յուն­նե­րի, պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան և սո­ցիա­լա­կա­նաց­ման խնդրի հետ:

Խա­րիզ­մա և Խա­րիզ­մա­տիկ լի­դեր. Մարդ­կա­յին բա­ցա­ռիկ հատ­կութ­յուն­նե­րով օժտ­ված խա­րիզ­մա­տիկ ա­ռաջ­նոր­դը «ծնվում է» հե­ղա­փո­խա­կան փո­փո­խութ­յուն­նե­րից: Փաս­տո­րեն, խա­րիզ­ման մար­դու այն ո­րակն է, որն ըն­դուն­վում է որ­պես ան­սո­վոր, գերբ­նա­կան, գեր­մարդ­կա­յին ու­ժով օժտ­ված ան­հատ՝ ու­ղարկ­ված Աստ­ծո կող­մից՝ որ­պես հե­րոս–փր­կիչ [14, с. 646 ]։ Տվ­յալ մո­տեց­մամբ Մ. Վե­բե­րը խա­րիզ­ման բխեց­նում է հա­վա­տի և հույ­սի զգա­ցու­մից, ինչ­պես նաև օրինականութ­յան ճա­նա­չու­մից: Այս ա­ռու­մով էլ ու­սում­նա­սիր­վում է հա­րիզ­մա­տիկ հե­ղի­նա­կութ­յան ան­հայ­տա­նա­լու, վեր­ջա­վոր լի­նե­լու և կեր­պա­փոխ­վե­լու հնա­րա­վո­րութ­յու­նը՝ հա­մա­ձայն իշ­խա­նա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում առ­կա «հե­րոս–փր­կիչ» կեր­պար­նե­րի ի­րա­կա­նաց­ման ար­ժե­շա­հա­յին հա­մա­կար­գի: Ըստ Մ. Վե­բե­րի հա­րիզ­մա­տիկ տի­րա­պե­տում ու­նի դրսևոր­ման բազ­մա­մա­կար­դակ ձևեր. հա­րիզ­մա­յի հիմ­քի վրա են ձևա­վոր­վել հա­մաշ­խար­հա­յին կրո­նի հիմ­նա­դիր­ներ Բուդ­դա­յի, Հի­սուս Ք­րիս­տո­սի և Մու­հա­մե­դի, պե­տութ­յան հիմ­նա­դիր­ներ` Լի­կուր­գի և Սո­լո­նի, մեծ զին­վո­րա­կան­ներ Ա­լեք­սանդր Մա­կե­դո­նա­ցու, Հու­լիոս Կե­սա­րի, Նա­պո­լեո­նի, Չին­գիզ Խա­նի և­ այլ­նի կեր­պար­նե­րը [12]: Գե­րա­կա տեղ ու դեր հատ­կաց­նե­լով «խա­րիզ­մա­տիկ տի­րա­պե­տութ­յուն» հաս­կա­ցութ­յու­նը՝ Մ. Վե­բե­րը գտնում է, որ այն հնա­րա­վո­րութ­յուն է տա­լիս մեծ և փոքր խմբե­րին միա­վո­րե­լու՝ գա­ղա­փար­նե­րի անձ­նա­վոր­ման մի­ջո­ցով: Այս հա­մա­տեքս­տում հատ­կան­շա­կան է, որ քա­ղա­քա­կան ան­կա­յու­նութ­յուն­նե­րի ժա­մա­նակ լի­դեր են դար­ձել այն ան­ձինք, որոնք ի սկզբա­նե հակ­ված են ե­ղել ի­րենց ա­ռա­քե­լութ­յուն ի­րա­կա­նաց­նե­լիս, ի­րա­վի­ճա­կով և­ արդ­յու­նա­վետ կա­ռա­վար­ման տրա­մա­բա­նութ­յամբ պայ­մա­նա­վոր­ված, խա­րիզ­մա­յի ար­ժե­քա­յին բո­վան­դա­կութ­յու­նը կեր­պա­րա­նա­փո­խութ­յան են­թարկ­վել, ինչն էլ պայ­մա­նա­վո­րում է նրանց ի­րա­կա­նաց­րած իշ­խա­նութ­յան մեջ ե­ղած հա­կա­սութ­յուն­նե­րը [15, էջ 140]: Դ­րա­նով է բա­ցատր­վում այն, որ խա­րիզ­մա­տիկ լի­դեր­նե­րը շատ տա­րաբ­նույթ են և, պայ­մա­նա­վոր­ված քա­ղա­քա­կան զար­գաց­ման ճգնա­ժա­մե­րի և­ առ­կա մար­տահ­րա­վեր­նե­րի էութ­յամբ կեր­պա­փոխ­վում են: Սա­կայն, նկա­տի պետք է ու­նե­նալ նաև, որ խա­րիզ­մա­տիկ ա­ռաջ­նորդ­ներ հա­վա­սա­րա­պես կան կա­ռա­վար­ման բո­լոր ո­լորտ­նե­րում, և ն­րանք միայն վար­չա­կան էութ­յուն և բ­նույթ չու­նեն: Դ­րա վառ օ­րի­նակ է Մա­հաթ­մա Գան­դին, ո­րն իր հե­ղի­նա­կութ­յամբ ու նվիր­վա­ծութ­յամբ հնդիկ ժո­ղովր­դին տա­րավ ոչ բռնի պայ­քա­րի՝­քա­ղա­քա­ցիա­կան անհ­նա­զան­դութ­յան, հաղ­թեց և չընդգրկ­վեց կա­ռա­վա­րութ­յան մեջ, երբ իր ղե­կա­վա­րած «Ազ­գա­յին կոնգ­րես» կու­սակ­ցութ­յու­նը դար­ձավ կա­ռա­վա­րող: Այս­տեղ արժ­ևոր­վում է լի­դե­րի քա­ղա­քա­կան գի­տակ­ցութ­յան է­վոլ­յու­ցիան կա­ռա­վար­ման գա­ղա­փա­րի նկատ­մամբ ու­նե­ցած ռա­ցիո­նա­լի և­ ի­ռա­ցիո­նա­լի փախ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ներ­դաշ­նակ­ման կա­րո­ղութ­յու­նը: Լի­նե­լով բարդ և բազ­մա­չափ եր­ևույթ՝ խա­րիզ­մա­տիկ տի­րա­պե­տութ­յան խնդի­րը սեր­տո­րեն կապ­ված է սո­ցիալ-քա­ղա­քա­կան շա­րու­նա­կա­կան փո­փո­խութ­յուն­նե­րի, կա­ռա­վար­ման նոր ինս­տի­տուտ­նե­րի ստեղծ­ման, ինչ­պես նաև սո­ցիա­լա­կան կար­գի պահ­պան­ման խնդիր­նե­րի օրինականութ­յան հետ: Այս ե­լա­կե­տա­յին մո­տեց­մամբ էլ նեո­վե­բե­րա­կան­ները խա­րիզ­մա­յի և օրինականութ­յան փոխ­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը սեր­տո­րեն կա­պում են կա­ռա­վա­րո­ղի արհեստավարժութ­յան հետ՝ հա­տուկ ու­շադ­րութ­յուն դարձ­նե­լով հան­րա­յին շա­հե­րի նպա­տա­կա­մետ և՛ օբ­յեկ­տիվ վեր­լու­ծութ­յա­նը, և՛ սուբ­յեկ­տիվ կեր­պա­փոխ­մա­նը [16, p. 557]: Հետ­ևա­բար, սահ­ման­ված նպա­տակ­նե­րին հաս­նե­լու հա­մար, կա­ռա­վա­րող դա­սը գերխն­դիր ու­նի բարձ­րաց­նե­լով բյու­րոկ­րա­տա­կան ա­պա­րա­տի արհեստավարժ գոր­ծու­նեութ­յու­նը հե­տա­մուտ լի­նել ար­ժա­նա­վոր­նե­րի (մե­րի­տոկ­րա­տիա­յի) իշ­խա­նութ­յա­նը: Ա­վե­լին՝ ոչ արհեստավարժ­նե­րը չեն կա­րող ինք­նու­րույն սահ­մա­նել քա­ղա­քա­կան նպա­տակ­ներ և գի­տակ­ցա­բար ընտ­րել այդ նպա­տակ­նե­րի ի­րա­կա­նաց­ման հա­մար հա­մա­պա­տաս­խան մի­ջոց­ներ: Ըստ Մ. Վե­բե­րի՝ ազ­գը և պե­տութ­յու­նը միաս­նա­կան հա­մա­կարգ են, ո­րոնք ա­ռանց մե­կը մյու­սի չեն կա­րող գո­յատ­ևել: Այ­դու­հան­դերձ, ազ­գը պետք է դառ­նա պե­տութ­յուն, որ­պես­զի պաշտ­պա­նի իր մշա­կու­թա­յին ար­ժեք­նե­րը, իսկ պե­տութ­յունն իր հեր­թին պետք է դառ­նա ազգ՝ ներ­քին միաս­նա­կա­նութ­յան և հա­մա­կե­ցութ­յան պահ­պան­ման նպա­տա­կով: Այս դիր­քո­րոշ­մամբ Մ. Վե­բե­րը պե­տութ­յան պահ­պան­ման հա­մար ա­վե­լի կար­ևո­րում է ու­ժի կի­րա­ռու­մը, քան խա­րիզ­ման, հա­մոզ­ված լի­նե­լով որ հա­սա­րա­կա­կան կար­ծի­քի փո­փո­խութ­յու­նը ձևա­վոր­վում է «վեր­ևում»՝ փո­խե­լով քա­ղա­քա­կան գոր­ծու­նեութ­յան բո­վան­դա­կութ­յու­նը [17, c. 68 ]:

Քա­ղա­քա­կա­նութ­յան փորձն ա­պա­ցու­ցում է, որ ամ­բո­խի օգ­նութ­յամբ (նշա­նա­կութ­յուն չու­նի, թե այդ ամ­բո­խը, որ Աստ­ծուն է ծա­ռա­յում) իշ­խա­նութ­յան հա­սած ա­ռաջ­նորդ­նե­րը կա­ռա­վա­րում ի­րա­կա­նաց­նե­լիս կա՛մ կան­խավ դա­տա­պարտ­ված են կոր­ծան­ման, կա՛մ հրա­ժար­վում են ի­րենց հա­մոզ­մունք­նե­րից, կա՛մ փո­խա­կերպ­ման են են­թար­կում ի­րենց գա­ղա­փար­նե­րը՝ հիմ­նա­կա­նում չլու­ծե­լով ի­րենց ա­ռա­ջադր­ված հիմ­նախն­դիր­ները: Հու­սա­խաբ լի­նե­լով իր իսկ կող­մից ընտր­ված «մար­գա­րե­նե­րի» կող­մից՝ ամ­բոխն օ­տար­վում է ի­րա­կա­նութ­յու­նից և դուրս գա­լիս (կամ դուրս մղվում) քա­ղա­քա­կան կա­ռա­վար­ման թա­տե­րա­բե­մից: Իշ­խա­նութ­յան այս­պի­սի էութ­յու­նը հո­գե­բա­նո­րեն զանգ­ված­նե­րին դարձ­նում է մար­գի­նալ ար­ժեք­նե­րի, մի­ֆե­րի կրող և ս­տեղ­ծող: Օրինականութ­յան այս ձևը հիմն­ված է ա­ռաջ­նոր­դի և­ ամ­բո­խի մար­գի­նալ հա­մակ­րան­քի վրա: Խա­րիզ­մա­տիկ օրինականութ­յու­նը, ըստ Մ.­Վե­բե­րի, ոչ միայն ան­կա­յուն է, փո­փո­խա­կան, այլև ան­պա­տաս­խա­նա­տու է: Խա­րիզ­ման իշ­խա­նա­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րում կա­րող է հա­րատ­ևել այն­քան ժա­մա­նակ, մինչև որ կա­ռա­վա­րող­նե­րն իշ­խա­նութ­յուն կի­րա­կա­նաց­նեն ռա­ցիո­նալ-ի­րա­վա­կան (կամ լե­գալ) հիմ­քի վրա [15, էջ 144-152]:

Վե­րո­շա­րադր­յա­լը մեզ հնա­րա­վո­րութ­յուն է տա­լիս ա­ռանձ­նաց­նել ժա­մա­նա­կա­կից խա­րիզ­մա­տիկ լի­դե­րի հետև­յալ հատ­կութ­յուն­նե­րը. նպա­տա­կադ­րում, արդ­յուն­քի կա­ռա­վա­րում, նո­րա­րա­րութ­յուն, հա­ջո­ղութ­յուն և­ այլն: Այս հա­մա­տեքս­տում էլ ըստ Ռ. Հաու­սի՝ խա­րիզ­ման չի բնու­թագ­րում լի­դե­րին կամ հետ­ևորդ­նե­րին, այլ բնու­թագ­րում է նրանց միջև գո­յութ­յուն ու­նե­ցող հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը [18, p. 189-207]: Իսկ Ջ. Կոն­գե­րին և Ռ. Կա­նուն­գոյն հա­մոզ­ված էին, որ խա­րիզ­ման լի­դե­րի և ն­րա հետ­ևորդ­նե­րի հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յան արդ­յունքն է, ո­րը նե­րա­ռում է ե­րեք փուլ՝ ի­րա­վի­ճա­կի գնա­հա­տում, ռազ­մա­վա­րա­կան հե­ռան­կար­նե­րի կան­խա­տե­սում (մաս­նա­վո­րա­պես՝ ոչ ա­վան­դա­կան նպա­տակ­նե­րի ձևա­կերպ­ման մի­ջո­ցով) և հետ­ևորդ­նե­րի հա­մար ո­գեշնչ­ման և­ օ­րի­նակ ծա­ռա­յե­լու կա­րո­ղութ­յուն: Միև­նույն ժա­մա­նակ, քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը որ­պես խաղ ըն­կա­լե­լով՝ խա­րիզ­մա­տիկ լի­դեր­նե­րն ի­րա­տե­սո­րեն գնա­հա­տում և հա­ճախ կեր­պա­փո­խում են ի­րենց խա­րիզ­ման [19, p. p. 47-50]: Այդ գոր­ծըն­թա­ցը են­թադ­րում է հա­ղոր­դակց­ման և բա­նակ­ցութ­յուն­նե­րի ար­վես­տի զար­գա­ցում, ո­րը հան­գեց­նում է՝ «փո­խա­կերպ­վող լի­դե­րութ­յուն»: Այս հիմ­քի վրա լի­դե­րն իր հետ­ևորդ­նե­րին է ներ­կա­յաց­նում ա­պա­գա­յի իր տես­լա­կա­նը, ո­րոնք էլ ո­գեշնչ­վե­լով այդ տես­լա­կա­նով նախ ըն­դար­ձա­կում են ա­ջա­կից­նե­րի բա­նա­կը, ա­պա հա­մախմբ­վում են՝ ի­րա­գոր­ծե­լու լի­դե­րի կող­մից մշակ­ված՝ ա­պա­գա­յին միտ­ված գա­ղա­փար­նե­րը: Այս մո­տեց­մամբ լի­դե­րութ­յան տե­սա­բան Բ. Բա­սը լի­դե­րի և ն­րա հետ­ևորդ­նե­րի եր­կա­րա­կե­ցութ­յու­նը կար­ևո­րե­լով՝ խա­րիզ­ման մեկ­նա­բա­նում է որ­պես փո­խա­կերպ­վող լի­դե­րութ­յան բա­ղադ­րիչ [ 20, p. 511]:

Մեր հե­տա­զո­տութ­յան հա­մար հիմք ըն­դու­նե­լով Մ․ Վե­բե­րի խա­րիզ­մա­յի հա­յե­ցա­կար­գը՝ նպա­տա­կա­հար­մար ենք հա­մա­րում նաև ներ­կա­յաց­նել Է․ Շիլ­զի խիստ ար­դիա­կան մո­տե­ցու­մը խա­րիզ­մա­յի բազ­մա­մա­կար­դակ հա­յե­ցա­կար­գի վե­րա­բեր­յալ [21, с. 5-18.]։ Այն հնա­րա­վո­րութ­յուն է տա­լիս ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան անց­ման գոր­ծըն­թա­ցում ու­սում­նա­սի­րել խա­րիզ­ման իր ար­ժե­քա­յին բազ­մա­չա­փութ­յամբ՝ դի­տար­կե­լով այն հա­սա­րա­կա­կան կար­գի և հա­մա­կե­ցութ­յան պահ­պան­ման ակ­տիվ կենտ­րոն­նե­րի հետ փոխ­հա­րա­բե­րութ­յան մեջ: Ըստ Է. Շիլ­զի՝ խա­րիզ­ման հատ­կա­նիշ է, ո­րը բնո­րոշ է, ոչ միայն լի­դեր­նե­րին, այլև ան­հա­տա­կա­նութ­յուն­նե­րին, գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րին, ինս­տի­տուտ­նե­րին, ո­րոնք ա­պահ­պա­նում են հա­սա­րա­կա­կան կար­գը։ Այդ նկա­տա­ռում­նե­րով է։ Շիլ­զը գե­րա­կա նշա­նա­կութ­յուն է տա­լիս ինս­տի­տու­ցիո­նալ խա­րիզ­մա­յին՝ պնդե­լով, որ ե­թե չկա խա­րիզ­մա­յի այ­դօ­րի­նակ լայն ընդգր­կում, ա­պա այն ու­նի ա­պա­կա­ռու­ցո­ղա­կան և հան­րա­յին հա­մա­կե­ցութ­յու­նը խա­թա­րող բնույթ [22, pp. 199-213]։

Մեր հե­տա­զո­տութ­յան նպա­տա­կից ել­նե­լով՝ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան անց­ման գոր­ծըն­թա­ցի ու­սում­նա­սիր­ման ա­ռանց­քում ե­ղած մեկ­նա­բա­նութ­յուն­նե­րը խա­րիզ­մա­յի հա­յե­ցա­կար­գի ար­ժե­քա­բա­նաութ­յան շուրջ՝ կա­րող ենք փաս­տել, որ խա­րիզ­մա­յով օժտ­ված ան­հա­տը՝ որ­պես լի­դեր, իր նա­տա­կա­մետ գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րով պար­տա­վոր է քա­ղա­քա­կան իշ­խա­նութ­յա­նը տալ խա­րիզ­մա­տիկ բնույթ՝ հե­տա­մուտ լի­նե­լով ան­ցու­մից հա­մա­խմբում գոր­ծըն­թա­ցում հան­րա­յին շա­հի բնա­կա­նոն ար­դիա­կա­նաց­մա­նը։ Այս ա­ռու­մով քա­ղա­քա­կան իշ­խա­նութ­յան խա­րիզ­ման ու­ղիղ հա­մե­մա­տա­կան է լի­դե­րի խա­րիզ­մա­յի հետ, ինչն էլ հնա­րա­վո­րութ­յուն է տա­լիս լի­դե­րութ­յան ինս­տի­տու­տին նպա­տա­կադր­ված հաղ­թա­հա­րել քա­ղա­քա­կան զար­գաց­ման ճգնա­ժա­մե­րը և հա­սա­րա­կութ­յու­նը տա­նել բնա­կա­նոն ար­դիա­կա­նաց­ման ու­ղով: Վե­րո­շա­րադր­յա­լից կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­նել, որ ի­րա­կա­նաց­նե­լով ինս­տի­տու­ցիո­նա­լաց­ված խա­րիզ­մա­տիկ իշ­խա­նութ­յուն խա­րիզ­մա­տիկ լի­դեր­նե­րը կա­րո­ղա­ցել են դուրս բե­րել ի­րենց եր­կի­րը տա­րաբ­նույթ ճգնա­ժա­մե­րից՝ հե­տա­մուտ լի­նե­լով չա­փե­լի, հա­սա­նե­լի, կողմ­նո­րոշ­ված և սահ­ման­ված խնդիր­նե­րի ո­րո­շա­կի լուծ­մա­նը՝ որո­շա­կի ժա­մա­նա­կի մեջ: Միայն այս չա­փա­նիշ­նե­րի հաշ­վառ­մամբ է հնա­րա­վոր, որ խա­րիզ­մա­տիկ լի­դե­րութ­յա­նն իր մեջ կենտ­րո­նաց­նի հան­րա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան շա­րու­նա­կա­կան կեր­պա­փո­խում­նե­րի ար­ժե­քա­բա­նութ­յու­նը: Ուս­տի ՀՀ հան­րա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան հիմ­քում պետք է դնել խա­րիզ­մա­տիկ լի­դե­րի կեր­պա­րի կա­յա­ցու­մը և կեր­պա­փո­խու­մը՝ հա­մա­ձայն հան­րա­յին շա­հի գե­րա­կա­յութ­յան: Դա թույլ կտա բարձ­րաց­նել լի­դեր­նե­րի պա­տաս­խա­նատ­վութ­յու­նը և հ­րա­ժար­վել քա­ղա­քա­կան գեր­շա­հույ­թից ու մե­նաշ­նոր­հից, այ­սինքն՝ բնա­կա­նոն ար­դիա­կա­նաց­նել հան­րա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը՝ հա­մա­նուչ պա­տաս­խա­նե­լով ոչ միայն երկ­րին նետ­ված մար­տահ­րա­վեր­նե­րին, այլև մար­տահ­րա­վեր­ներ նե­տել՝ լուռ զար­գա­նա­լով:

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

1. Мельвиль А. Ю., Выйти из “гетто”: о вкладе постсоветских исследований/Russian Studies в современную политическую науку, Полис, 2020. № 1.
2. Larry Diamond Breaking Out of the Democratic Slump Journal of Democracy Volume 31, Number 1 January 2020, 36-50 pp https://www.ned.org/wp-content/uploads/2020/01/Breaking-Out-Democratic-Slump-Diamond.pdf
3. Մարգարյան Մարիամ, Անցումային հասարակությունների ժողովրդավարացման գործընթացի առանձնահատկությունները (մեթոդաբանական վերլուծություն), «21-րդ ԴԱՐ», թիվ 4(6), 2004.
4. Хантингтон С., Третья волна. Демократизация в конце XX века. М., 2003.
5. Mainwaring S., O’Donnell G., Valenzuela J. S., Issues in Democratic Consolidation. Indiana: Notre Dame University Press, 1992.
6. Rueschemeyer D. Huber Stephens, Stepens J. D., Capitalist Developmentand Democracy. Chicago: Chicago University Press, 1992.
7. Аполлодор, Мифологическая Библиотека. Л.:«Наука», Ленинградское отделение, 1972, 6.
8. A. S. Hornby, Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English, seventh edition, Oxford University Press, 2006.
9. Фреик Н. В., Политическая харизма: обзор зарубежных концепций // Социологическое обозрение, 2001. Т. I. № 1.
10. Василик М.А., Вершинин М.С. и др. Политология: словарь-справочник, М.: Гардарики, 2005.
11. Оливия Фокс Кабейн, Харизма. Как влиять, убеждать и вдохновлять, Альпина Паблишер, 2017.
12. Макс Вебер, Харизматическое господство, http://www.politnauka.org/library/classic/veber-hg.php
13. Вебер М., Избранные произведения. Пер. с немецкого, сост., общ. ред. и послесл. Ю. Н. Давыдова; Предисл. П.П.Гайденко, М.: Прогресс, 1990.
14. Вебер М., Политика как призвание и профессия// Изб. произведения: Пер. с нем. /Сост., общ. ред. и послесл. Ю. Н. Давыдова; Предисл. П. П. Гайденко,- М.: Прогресс, 1990.
15. Jennifer L. Epley, Weber’s Theory of Charismatic Leadership: The Case of Muslim Leaders in Contemporary Indonesian Politics// International Journal of Humanities and Social Science Vol. 5, No. 7; July 2015.
16. Մարգարյան Մարիամ, Քաղաքական լիդերություն. տեսություն և պրակտիկա, Եր., «Պետական ծառայություն», 2017.
17. Saks M., The politics of integrative medicine: The case of CAM,  European Journal of Integrative Medicine, 2015.
18. Вебер М., Хозяйственная этика мировых религий. Попытка сравнительного исследования в области социологии религии. Введение // Избранное. Образ общества. М.: Юрист, 1994.
19. Robert J. House, A Theory of Charismatic Leadership, in Hunt and Larson (eds.), Leadership: The Cutting Edge, 1976.
20. J.A. Conger and R.M. Kanungo (eds.). Charismatic Leadership: The Elusive Factor in Organisational Effectiveness. — San Francisco, Jossey-Bass, 1988.
21. Bass В. M., Bass and Stogdill’s handbook of leadership: theory, research, and managerial applications. 3rd ed. N.Y., L„ etc: The Free Press, 1990.
22. Каспэ С.И., Назад к Шилзу: социальные науки, политическая реальность и парадокс безблагодатной харизмы // Полития. 2011. № 1 (60).
23. Edward Shils, Charisma, Order, and Status, American Sociological Review, Vol. 30, No. 2 (Apr., 1965), pp. 199-213 (15 pages), https://www.jstor.org/stable/2091564?read-now=1&refreqid=excelsior%3A 7f3ab53c07413e6d19da40b0635220c7&seq=2#page_scan_tab_contents

ПРОБЛЕМЫ ТРАНСФОРМАЦИИ ПОЛИТИЧЕСКОЙ ХАРИЗМЫ В ПРОЦЕССЕ ДЕМОКРАТИЧЕСКОГО ТРАНЗИТА

МАРИАМ МАРГАРЯН

Академия государственного управления Республики Армения

Работа выполнена в рамках научного проекта 20 RF-189 «Харизматическое лидерство в современных политических культурах Востока (антропологический аспект)».

В данной статье обосновывается подход, согласно которому демо­кра­тический транзит как многослойный процесс политических измене­ний предполагает систематическое изучение политической харизмы. В этом контексте считается, что откатов, имевших место в рамках «третьей волны» демократизации С. Хантингтона, можно было бы избе­жать, если бы изменения происходили на основе принципов демокра­ти­ческой консолидации, создавая возможности для преодо­ления поли­тической неопределенности и трансформации политической харизмы.

Автор убежден, что только преобразующееся харизматическое правительство с его харизматическими лидерами может вывести страну из различных кризисов, добиваясь измеримого, доступного и ориентированного решения определенных проблем, нацеленного на будущее.

Ключевые слова: демократический транзит, демократическая консолидация, политическая харизма, лжедемократы («predemocratic» politicians), публичная политика, снижение харизмы, многоуровневая харизма, трансформация харизмы.

ISSUES RELATED TO THE TRANSFORMATION OF POLITICAL CHARISMA IN THE PROCESS OF DEMOCRATIC TRANSITION

MARIAM MARGARYAN

Public Administration Academy of the Republic of Armenia

This project was carried out within the framework of the scientific project 20 RF-189 “Charismatic Leadership in the Contemporary Political Cultures of the East: An Anthropological Aspect”

The article puts forward an argument that the democratic transition as a multilayered process of political transformations implies a systematic study of political charisma. In this context, the author argues that the retreats might have mostly been avoided within the realm (frames) of the “third wave” by Samuel Huntington if the changes had occurred based on the principles of democratic consolidation creating opportunities to overcome political uncertainties on the one hand and to transform political charisma on the other. The author is convinced only transforming charismatic power, with its charismatic leaders, can confront various crises the country faces pursuing measurable, attainable, oriented and institutional solutions to the defined problems geared towards the future in time.

Keywords: democratic transition, democratic consolidation, political charisma, “predemocratic politicians”, public policy, the decline of charisma, multilevel charisma, the transformation of charisma.

Ներկայացվել է խմբագրություն 30.08.2021

Երաշխավորվել է տպագրության 27.10.2021